همه چیز درباره کاشت تا برداشت زعفران طلای سرخ جهان

همه چیز درباره زعفران طلای سرخ، سلطان ادویه جهان
مشخصات گیاه شناسی زعفران

گیاه زعفران با نام علمی (Crocus sativus L.) گرانبهاترین نبات زراعی و یکی از با ارزش ترین گیاهان ادویه ای و دارویی محسوب می شود. زعفران متعلق به خانواده زنبقیان (Iridacea) و راسته لیلیال ها (Liliales) می باشد. زعفران گیاهی زمستانه است که تقریبا تمامی مراحل رشد خود را در پاییز و زمستان سپری می کند و اگر چه از نظر گیاهشناسی گیاهی یک ساله می باشد، اما به دلیل تولید بنه (ساقه زیرزمینی) و عدم نیاز به کاشت بنه در هر سال، گیاهی چندساله محسوب می شود. طول عمر هر مزرعه زعفران، حداقل ۵ سال و حداکثر ۱۲ سال می باشد. این گیاه علفی، بدون ساقه و دارای پیاز از نوع کُرم (Corm)است که روی آن جوانه های راسی و جانبی وجود دارد. ریشه افشان، کوتاه به طور معمول از قاعده کُرم بر روی یک دایره خارج می شود. گل های زعفران شامل گلپوش ۶ قطعه ای ۳ کاسبرگ و ۳ گلبرگ تغییر شکل یافته، همرنگ و خوشبو، دارای ۳ پرچم با بساک زرد رنگ و مادگی با یک تخمدان که در مرکز گل قرار گرفته تشکیل شده است و در انتها بـه سه کلاله بوقی شکل به رنگ قرمز عنابی که طول هر رشته ۲ تا ۳ سانتی متر است ختم می شود.

رویشگاه اولیه زعفران در کشور ایران بوده وکشت آن از دامنه های زاگرس به ویژه نواحی الوند منشاء گرفته اسـت. در حال حاضر ایران بزرگترین تولید کننده و صادرکننده زعفران در جهان است. بیش از ۹۵% تولید جهانی این محصول گرانبها به ایران اختصاص دارد. تقریبا ۹۲% تولید و ۹۸% سطح زیرکشت به استان های خراسان رضوی و جنوبی اختصاص دارد.
مزایای کشت زعفران

نیاز آبی کم
ایجاد اشتغال
ارزش اقتصادی بالا
صادرات و ارز آوری
امکان بهره برداری تا ۹ سال
ماندگاری زیاد محصول
عدم نیاز به ماشین آلات سنگین و تکنولوژی خاص
حمل و نقل راحت

شرایط محیطی

آب و هوای مناسب جهت کاشت و پرورش زعفران

زعفران گیاهی نیمه گرمسیری است و در نقاطی که آب و هوای معتدل داشته و دارای تابستان های گرم و خشک و پاییز و زمستان نسبتا ملایم دارد، به خوبی رشد می کند. مقاومت زعفران در مقابل سرما زیاد بوده و تا دمای ۱۰ درجه تا ۱۵ درجه و بعضا تا ۲۰ درجه سانتی گراد را تحمل می کند ولی وجود یک پاییز خنک، بدون یخبندان و بدون بارندگی برای گلدهی و برداشت محصول لازم است. بطوری که دمای هوا در هنگام گلدهی ۸ ۱۶ درجه سانتی گراد و حداکثر ۱۹ درجه سانتی گراد باشد. حداکثر دمای قابل تحمل این گیاه ۴۰درجه سانتی گراد است.

خاک مناسب جهت کاشت و پرورش زعفران

زعفران در زمین های شور، رسی یا خیلی شنی رشد نمی کند بلکه خاک مناسب کشت این گیاه خاکی ، نرم بـا نفوذپذیری خوب که حاوی کلسیم و مواد آلی، فاقد شوری (شوری کمتر از ۴ دسی زیمنس بر متر) ، به نسبت عمیق، فاقد سنگ ریزه، بدون علف های هرز، دارای زهکش طبیعی مناسب با بافت متوسط و متمایل به سبک (رسی شنی) بامقدار کمی آهک است. pH خاک مورد استفاده برای کشت باید بین ۸ ـ۷ باشد. زمین مورد کشت بایستی حاصلخیز، شیرین و عاری از علف های هرز باشد در ضمن کاشت گیاه زعفران باید در زمینی باشد که از چند سال قبل در آن زعفران کشت نشده باشد.

متغییرهایی که بیشترین تاثیر را بر عملکرد گیاه زعفران دارند عبارتند از میزان موادآلی، فسفرقابل جذب، ازت معدنی و پتاسیم تبادلی است. ماده آلی خاک علاوه بر تامین مواد غذایی باعث بهبود خواص فیزیکی خاک و بهبود وضع ساختمان وکاهش شستشوی مواد غذایی می گردد. بنابراین با افزایش موادآلی،افزایش پتاسیم تبادلی و کاهش شوری آب، عملکرد زعفران بیشتر می شود و در صورت افزایش فسفر قابل استفاده، عملکرد زعفران کمتر می شود.

پیاز زعفران

پیاز زعفران کروی شکل و دارای بافت سخت وگوشتی به رنگ سفید، که به وسیله الیاف قهوه ای رنگ پوشیده شده است. حساسیت زیادی می بایست در انتخاب پیاز داشته باشیم چون مهمترین و اساسی ترین مسئله در زراعت زعفران انتخاب پیاز سال می باشد. پیاز زعفران باید درشت، سالم، قوی، بدون زخم و به دور از هر نوع آلودگی و قارچ باشد واز مزارع جوان (۴ ۳) ساله به وزن حداقل ۸ ۵ گرم انتخاب شود. در موقع کاشت بهتر است پیازها سورت شده و پولک و مقداری از الیاف پیازها جدا شوند تا جذب آب بوسیله پیاز آسان تر و جوانه زدن سریع تر شود.

انتخاب پیازهایی درشت نه تنها در همان سال اول عملکرد مزرعه را بالا می برند بلکه از طریق بچه زایی بیشتر و تولید پیازهایی درشت تر ظرفیت گل آوری و عملکرد مزرعه را برای سال بعد نیز افزایش می دهد چنانچه در کاشت زعفران پیازهای کوچک و ضعیف کاشته شوند، عملکرد زعفران در سال ابتدایی به مقدار زیادی کاهش خواهد یافت.

مقدار لازم پیاز برای کاشت زعفران در هر هکتار ۷ تا ۹ تن غده می باشد. اصولا پیاز زعفران ۷ تا ۱۰ سال در زمین می ماند وزن آن نباید کمتر از ۸ گرم باشد اگر در سال هفتم به بعد غده ها بیرون آورده نشوند گیاه ضعیف شده و غده ها پوک می گردند و پس از یکی دو سال به کلی از بین می روند. در سال هفتم مقدار غده ای که از زمین می توان بیرون آورد ۵ برابر مقدار کشت شده در سال اول است.

بعد از تهیه پیاز باید هرچه سریعتر اقدام به کشت آن نماییم زیرا پیاز وقتی که در هوای آزاد قرار می گیرد در معرض انواع آفت و بیماری ها می باشد و دلیل دوم اینکه در صورت جمع کردن توده ای پیاز در یکجا باعث افزایش دمای پیاز ها شده و این شرایط منجر می‌شود که قوه نامیه پیاز به شدت پایین بیاید و شرایط برای انواع بیماری ها افزایش یابد، هرچقدر فاصله بین آوردن پیاز ها تا کاشت آنها کمتر باشد بهتر است.

زمان کاشت پیاز زعفران

بهترین زمان برای کاشت پیاز زعفران خرداد ماه است. پس از کاشت، پیاز زعفران در زمین به مدت ۷ ـ ۴ و در بعضی مناطق تا ۱۰ سال باقی مانده و محصول می دهد و از این نظر احتیاجی به کاشت مجدد زعفران در سال های بعد ندارد.
عملیات کاشت پیاز زعفران

برای کاشت پیاز زعفران شیارهایی به عمق حدود ۲۵ ۲۰ سانتی متر و به فواصل ردیفی ۳۰ ۲۵ سانتی متر تهیه و پیازها را به فواصل ۸ ۵ سانتی متر با تراکم ۸۰ ۵۰ پیاز در مترمربع داخل شیار قرار می دهند. عمق کاشت پیاز زعفران ۲۰ – ۱۵ سانتی متر در نظر گرفته می شود و در موقع کاشت سر پیازها باید رو به بالا قرار گیرد و پس از کاشت، سطح مزرعه را با بیل و یا ماله صاف و فشرده می نمایند تا پیازها به خاک بچسبند. پیازها در عمق ۲۰ سانتیمتری در زمستان از سرما و یخبندان و سایر تنش های محیطی و در تابستان از گرما زدگی مصون می‌مانند.

طریقه کوددهی و آبیاری برای زعفران

آب اول: این دوره آبیاری(گل آب) بهتراست که تاریخ برای آن تعیین نکنید چون بسته به مناطق گوناگون تاریخ آبیاری متفاوت دارد اما قطعا باید تا آخر مهرماه آبیاری صورت بگیرد تا زعفران در معرض سرمازدگی قرار نگیرد. کودهای فسفر و پتاس بالا، کلات آهن ، هیومیک ، ریزمغذی ها و جلبک دریایی در آب اول مورد نیاز می باشد. نکته: اسید هیومیک در تمام آبیاری های فصلی باید باشد و گل آب بعضی مواقع ۲ بار انجام می شود.
مهمترین آب زعفران زاچ آب است. بعد از برداشت گل زاچ آب انجام می گیرد که در این زمان کودهای اسید هیومیک، NPK20.20.20 و اوره باید داده شود. در مورد مصرف کودهای ازته بایستی با احتیاط استفاده شود و زمان آن آبان و آذر بعداز برداشت گل می باشد.
به مرحله آخر آبیاری در مزارع زعفران که در آغاز دوره خزان برگ ها انجام می گردد زردآب می گویند. زرد آب را باید موقع زردشدن برگ انجام داد که قطعاً از ابتدای اردیبهشت زودتر نیست.

نکته:

این گیاه ۳ بار آبیاری می خواهد و درصورتیکه خشکسالی باشد ۵ مرتبه آبیاری انجام می گیرد.
هنگامی که زمین خیس است اصلاً نباید آبیاری کرد چون زعفران نسبت به آب زیاد حساس است و آب زیاد باعث پوسیدگی آن می شود.بنابراین بدلیل وجود رطوبت بالا در شمال کشور نمی توان کشت زعفران را در آن منطقه انجام داد.
محلول پاشی کودها در بهمن و اسفند انجام می گیرد زیرا در این زمان ریشه جذبی ندارد و نکته مهم دیگراینکه کودهای پتاس بالا را از ابتدای بهمن ماه به بعد نباید محلول پاشی کرد . کودهائی که در این زمان محلول پاشی می شوند کودهای اسیدآمینه، جلبک دریائی، ریزمغذی ها و بعضی از کودهای NPK می باشد.

آفات و بیماری های مهم زعفران

کرم پیاز خوار، خسارت جوندگان مانند خرگوش، جوجه تیغی، موش، کنه زعفران، تریپس، پیچیدگی لاله، پوسیدگی بنه، بیماری قارچی، بیماری سیاهک از جمله آفات و بیماری های مهم هستند که گیاه زعفران را آلوده می کنند.
برداشت زعفران

زمان برداشت زعفران در مهر و اواسط آبان است. البته ممکن است برداشت تا اواخر آبان ماه نیز ادامه یابد. مزرعه زعفران در سال اول محصول قابل توجهی نخواهد داد و فقط تعدادی از غده هایی که درشت بوده و ذخیره غذایی کافی داشته اند گل داده و تولید محصول می کند. معمولاً اواسط آبان ماه گل های بنفش رنگی در مزرعه ظاهر می شود و به محض پیدایش اولین گل برداشت آغاز شده و تقریبا سه هفته ادامه دارد. موقعی که گل ها ظاهر می شوند، مزرعه زعفران خوش منظره، معطر و به رنگ ارغوانی یا بنفش خوش رنگی در می آید و یکی از زیباترین چشم اندازهای طبیعت را زمانی می توان دید که مزرعه زعفران به گل نشسته است زیرا در آغاز سرما و خزان کلیه گیاهان که هیچ گلی در صحرا نیست گل می دهند. برای حفظ رنگ، بو و عطر بهتر زعفران پس از برداشت، آن را در ظروف شیشه ای تیره یا فلزی و دمای زیر ۴ درجه سانتی گراد و رطوبت نسبی کمتر از ۱۰% نگهداری می کنند.

برداشت پیش از آنکه خورشید صبحگاهی طلوع کند، شروع و تا ساعت ۹ صبح ادامه می یابد. عملیات گل چینی حدودا ۲۵ ـ ۱۵ روزبه صورت دستی به طول می انجامد. پس از آنکه گل را چیدند، آنها را در سایه روی هم می ریزند و تارهای قرمز (مادگی) را از گل ها می کشند و آنها را بین انگشتان خود نگاه می دارند و وقتی دسته کوچکی شد، با نخی باریک آن را می بندند سپس در سایه روی یک پارچه تمیز و سفید زعفران را بصورت تنک پهن می کنند تا خشک شود. دمای اتاق را طوری تنظیم می کنند تا زعفران سریع خشک شود و در اثر دیر خشک شدن سیاه نشود. تارها پس از خشک شدن به رنگ زرشکی در می آیند که بسیار چشم نواز است. این طرّه های قشنگ و خوشبو، زعفران است که به آن طلای قرمز هم می گویند. ( نکته قابل اهمیت این است که برای خشک کردن نباید از نور خورشید استفاده شود).

محصول زعفران

کلاله سه شاخه این گیاه پس از خشک شدن، مهمترین بخـش تجاری (محصول اقتصادی ) آن را تشکیل می دهند که معطر و دارای بوی تند و طعمی تلخ است. این بخش از گل حاوی مواد چرب، املاح معدنی و موسیلاژ است. عطر و بوی زعفران به علت وجود اسانس بی رنگ تروپن دار و یک ترکیب اکسیژن دار همراه با سیئول به نام سافرانال می باشد. طعم این طلای سرخ مربوط به هتروزید تلخ پیکروکروسین است و ماده رنگین آنمربوط به وجود مادهای به نام کروسین می باشد.
موارد استفاده زعفران

موارد استفاده از زعفران در جهان بسیار متعدد است و به سبب رنگ زیبا، عطر و طعم دلپذیر و خواص دارویی که داردکاربردهای عمده زیر را می توان برای آن برشمرد. ازعطر زعفران به عنوان ادویه رنگ و برای عطر بخشیدن به موادغذایی می توان استفاده می شود. درتهیه شیرینی جات، نوشابه سازی کاربرد وسیعی دارد همچنین گیاه دارویی بوده که برای درمان بسیاری از بیماری ها مورد استفاده قرار می گیرد.
خواص داروئی

هضم غذا، تقویت معده، ضد نفخ، مسکن، ضد تومور به علت خواص آنتی اکسیدانی، شادی آور، آرامش بخش، تنظیم فشار خون، کاهش کلسترول، درمان کم خونی، درمان سرما خوردگی، خون ساز، تصفیه خون

(عدم مصرف زعفران در زنان باردار توصیه می شود.)

توضیحات کلی در مورد کشت گلخانه ای زعفران بدون خاک
در گذشته کشاورزی بدون خاک مسئله ای دور از ذهن بود و حتی تصورش را هم نمی کردیم که بتوان بدون خاک اقدام به کاشت و پرورش محصولات کشاورزی علی الخصوص زعفران نمود.

امروزه با افزایش سطح تکنولوژی و پیشرفت علم، کشت زعفران بدون خاک را می توان در گلخانه انجام داد. کشت بدون خاک زعفران بدین معنی نیست که اصلاً از خاک استفاده نمی کنید بلکه پیازها در زمان استراحت در خاک هستند و فقط اوایل خرداد به یک انبار با تهویه مناسب که خشک هم باشد منتقل می شود. شهریور ماه پیازهای درشت ، حدود ۱۰ گرم را جدا می کنیم و آنها را به گلخانه منتقل می کنیم در ماه مهر در گلخانه پیازها شروع به جوانه زدن می کنند. پیازهای این گیاه تا ماه آبان در گلخانه نگهداری می شوند. پیازها بعد از دوران گلدهی و برداشت محصول باید حتماً به خاک منتقل شوند تا باروری لازم برای استفاده در سال آینده داشته باشند.
مزایای کشت گلخانه ای زعفران

میزان فضای کم نسبت به زمین کشاورزی، تحت کنترل بودن شرایط آب و هوائی، قابل اجرا بودن در اکثر مناطق کشور و کنترل بیماری ها و آفات.

معایب کشت این گیاه در گلخانه: بالا بودن هزینه ها، آسیب دیدن پیاز هنگام خروج از خاک و نقل و انتقال آن و مصرف آب بیشتر.