اعتیاد چه انواعی دارد و هر کدام چگونه درمان می‌شوند؟
اعتیاد یک بیماری پیچیده است
اعتیاد یک بیماری پیچیده است که حدود یک قرن روی آن مطالعه شده و امروز درک عمیق‌تری از نحوه‌ی عملکرد آن داریم. این تحقیقات باعث ایجاد تغییر بزرگ و مهمی در نحوه‌ی تعامل افراد با معتادین شده است. حالا دیگر اعتیاد به عنوان یک انتخاب یا شکست شخصی شناخته نمی‌شود و آن را در دسته‌ی بیماری‌هایی که بر عملکرد مغز ما تأثیر می‌گذارند طبقه‌بندی می‌کنند و برنامه‌های درمانی خاصی برای ترک اعتیاد تدوین میشود.
اغلب افراد با شنیدن کلمه‌ی اعتیاد تصور می‌کنند که اعتیاد فقط در اثر مصرف مواد مخدر ایجاد میشود، در صورتی که دامنه‌ی موارد اعتیادآور خیلی بیشتر از چند ماده‌ی مخدر و روان‌گردان است. اعتیاد شامل الگوهای رفتاری اجباری مثل قمار یا خرید کالا هم میشود. امروزه متخصصین درباره‌ی این موضوع به نظر مشترکی رسیده و به صورت کلی اعتیاد را به دو دسته‌ی کلی تقسیم می‌کنند:
اعتیاد شیمیایی: این نوع از اعتیاد در اثر مصرف مواد مخدر ایجاد میشود.
اعتیاد رفتاری: این نوع از اعتیاد همان رفتارهای اجباری است. این رفتارها به صورت مداوم و مکرر پیش می‌آید و حتی اگر آسیب‌زا هم باشد، شخص معتاد نمی‌تواند آن را ترک کند.
امروز در دیجی‌کالا مگ قصد داریم شما را با اعتیاد، انواع آن و روش‌های ترک اعتیاد مورد در هر نوع از آن‌ها آشنا کنیم.
آشنایی با سازوکار اعتیاد
قبل از اینکه با انواع اعتیاد آشنا شویم بهتر است کمی درباره‌ی سازوکار اعتیاد و نحوه‌ی عملکردهای پشت رفتارهای اعتیاد گونه بخوانیم. در تحقیقات اخیر دلایل علمی و محکمی به دست آمده که نشان می‌دهد چرا افراد به یک ماده یا رفتار معتاد شده و با گذشت زمان میزان اعتیادشان افزایش پیدا می‌کند.
سیستم پاداش
اعتیاد باعث ایجاد اختلال در عملکرد طبیعی مغز، به ویژه در بخش سیستم پاداش، میشود. وقتی کاری را انجام می‌دهید که به نظرتان لذتبخش است، سیستم پاداش انتقال‌دهنده‌ی عصبی دوپامین و چند ماده‌ی شیمیایی دیگر آزاد می‌کند که در شما این احساس را ایجاد می‌کند. فرقی ندارد در حال معاشرت با شخص خاصی هستید، نوشیدنی الکلی می‌نوشید یا مواد مخدر صنعتی مصرف می‌کنید؛ در این حالت سیستم پاداش در بدن شما فعال شده است.
برخلاف تصور عمومی، اینطور به نظر نمی‌آید که دوپامین دلیل ایجاد احساس لذت و سرخوشی باشد بلکه دوپامین ارتباطی که بین مغز شما و بعضی از کارها و احساس‌ها ایجاد میشود را تقویت کرده و شما را به تجربه‌ی چندین باره‌ی این ارتباط تشویق می‌کند.
ولع و تاب‌آوری
وقتی به تجربه‌ی دوباره‌ی احساس سرخوشی تمایل دارید یا اشتیاق مصرف دوباره و چندباره‌ی مواد یا انجام رفتارهای اجباری دارید با نشانه‌های یکسانی روبه‌رو می‌شوید. مجموعه‌ی این اشتیاق و نشانه‌ها را با نام «هوس» می‌شناسیم و می‌توان گفت که هوس، اولین نشانه‌ی اعتیاد است.
با ادامه‌ی استفاده از یک ماده یا انجام یک رفتار، مغز شما بدون توقف به تولید دوپامین ادامه می‌دهد و در نهایت، تشخیص می‌دهد که مقدار زیادی دوپامین در مغز وجود دارد. اینجاست که در پاسخ به محرک‌های طبیعی شروع به تولید دوپامین کمتری می‌کند. اینجا نقطه‌ی شروع مشکلات اعتیاد است چون مغز شما به همان میزان اولیه و زیادِ دوپامین عادت کرده است و الان به همان میزان نیاز دارد.
وقتی بدن با این حالت مواجه میشود برای افزایش میزان دوپامین تولیدی توسط سیستم عصبی، شروع به مصرف میزان بیشتری از مواد یا انجام چندین باره‌ی رفتار می‌کند. این رفتار «تحمل» نام دارد و برای تمام معتادین اتفاق می‌افتد. فرقی ندارد فرد معتاد به مصرف قهوه باشد، تمایل به مصرف مواد مخدر صنعتی داشته باشد یا از خرید وسایل مختلف لذت ببرد، به هر حال وارد این مرحله خواهد شد.
بی‌علاقگی به فعالیت‌های دیگر
وقتی اعتیاد ایجاد شد، علاقه به فعالیت‌ها و سرگرمی‌های دیگر که قبلا برای فرد لذتبخش بوده از بین می‌رود. این یک اتفاق عادی در پروسه‌ی اعتیاد است و وقتی اتفاق می‌افتد که مغز فرد دیگر در برابر عوامل محرک طبیعی، مثل هنر یا ایجاد رابطه‌ی جنسی، دوپامین زیادی تولید نمی‌کند. حتی ممکن است وقتی ماده یا رفتار اعتیادآور را کنار بگذارید در زمان‌های حساس که نیاز به احساس خوب دارید، فکر کنید هنوز به آن ماده یا رفتار نیازمندید.
از دست دادن کنترل
فرد معتاد توانایی کنترلش در مصرف مواد یا انجام رفتارهای خاصی را از دست می‌دهد. این نقص می‌تواند منجر به از دست دادن شغل، ایجاد مشکلات سلامتی، ایجاد مشکلات در روابط بین فردی و مشکلات دیگر شود. ممکن است شما تصمیم به ترک رفتار یا مصرف مواد بگیرید ولی متوجه می‌شوید که هرچه تلاش می‌کنید به نتیجه نمی‌رسید و دوباره کوتاه می‌آیید.
اعتیاد به مواد شیمیایی
اعتیاد به مواد مخدر صنعتی پیچیده‌تر از انواع دیگر است چون هنوز عواملی که باعث سوءمصرف مواد، وابستگی و اعتیاد می‌شوند به طور کامل شناخته نشده و بر سر آن‌ها توافق نظر وجود ندارد. به همین دلیل است که در آخرین مقالات و راهنماهای منتشر شده درباره‌ی اعتیاد به مواد مخدر شیمیایی از اصطلاح «اختلال مصرف مواد» استفاده شده است.
این طبقه‌بندی شامل معیارهای تشخیصی برای کمک به متخصص‌ها و مراقبان بهداشتی در تشخیص موارد خفیف، متوسط و شدید از اعتیاد میشود. بسیاری از کارشناسان بهداشتی ترجیح می‌دهند از اصطلاحاتی مثل «سوءمصرف مواد» استفاده کنند تا به جای اینکه مردم اعتیاد را یک انگ بشناسند، بتوانند به افراد مبتلا کمک کرده و از معتاد شدن آن‌ها جلوگیری کنند.
علائم رایج اختلال مصرف مواد
الکل، مواد افیونی مثل هروئین و مسکن‌هایی مثل مورفین، حشیش، نیکوتین، آمفتامین‌ها، مت‌آمفتامین‌ها و کوکائین از رایج‌ترین مواد اعتیادآور هستند.
علائم مختلفی در افراد درگیر با مساله‌ی اعتیاد دیده میشود که تعدادی از آن‌ها بسیار شایع بوده و در بین همه مشترک هستند. این علائم را می‌توانید در لیست زیر بخوانید:
اشتیاق شدید درباره‌ی مصرف مواد، تا جایی که جلوی فکر کردن شما به مسائل دیگر را می‌گیرد.
نیاز به استفاده‌ی بیشتر از مواد، با هدف تجربه‌ی مجدد اثرات آن
ناراحتی شدید و آشفتگی در صورت عدم دسترسی به مواد
انجام کارهای پرخطر، مثل رانندگی یا کار، در هنگام مصرف مواد
وجود مشکلات مختلف در مدیریت فعالیت‌های مهمی مثل کار، حضور در مدرسه یا انجام کارهای و مسئولیت‌های خانه
وجود مشکلات فراوان در روابط دوستی به دلیل مصرف مواد
صرف وقت کمتر برای انجام فعالیت‌های گذشته
ناتوانی در قطع مصرف مواد
بروز علائم ترک در زمان تلاش برای ترک مصرف
اعتیاد رفتاری
اختلاف نظرهایی درباره‌ی مفهوم اعتیاد رفتاری و معتاد تشخیص دادن افراد وجود دارد اما با این حال دو نوع اعتیاد رفتاری به رسمیت شناخته شده است:
اعتیاد به قمار
اختلال بازی‌های اینترنتی
با اینکه پزشکان معتقدند تکرار برخی از الگوهای رفتاری می‌تواند با گذشت زمان مشکل‌ساز شود، اما هنوز در مورد نکته‌ای که رفتارها را به اعتیاد تبدیل می‌کند و رفتارهای خاصی که می‌تواند باعث اعتیاد شود بحث‌هایی وجود دارد. مثلا ممکن است عده‌ای عقیده دارند اعتیاد به خرید، روابط جنسی و ورزش وجود دارد اما نظریه‌ی اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی را زیر سوال می‌برند.
APA (انجمن روانشناسی آمریکا) با استناد به عدم وجود شواهد علمی و بررسی شده برای تدوین معیارهای استاندارد تشخیص این نوع اعتیاد، الگوهای رفتاری را در لیست موارد اعتیاد قرار نداده است. با این جال می‌توان الگوهای رفتاری زیر را به عنوان اعتیاد رفتاری بالقوه شناخت:
صرف زمان زیاد برای انجام یک کار یا رفتار خاص
اصرار بر ادامه‌ی انجام کار یا رفتار، حتی اگر بر زندگی روزمره، مسئولیت‌ها یا روابطش تأثیر منفی بگذارد.
استفاده از این رفتار برای مدیریت احساسات ناخواسته
پنهان کردن رفتار یا دروغ گفتن به دیگران در مورد زمان صرف شده برای آن
وجود مشکل در اجتناب از رفتار
تحریک‌پذیری، بی‌قراری، اضطراب، افسردگی یا سایر علائم ترک در زمانی که فرد برای ترک الگوی رفتاری تلاش می‌کند.
احساس اجبار به ادامه‌ی رفتار حتی در زمان‌هایی که با انجام آن دچار آشفتگی میشود.
اعتیادهای رفتاری رایج که معمولا در بین افراد مختلف دیده میشود و برای درمان آن‌ها از دیگران کمک می‌خواهند شامل لیست زیر میشود:
اعتیاد به خرید
اعتیاد به ورزش
اعتیاد به غذا
اعتیاد به رابطه‌ی جنسی
اعتیاد به تلویزیون
اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی
ترک اعتیاد به مواد مخدر یا درمان اختلال مصرف مواد
ترک یا کنترل مصرف مواد به تنهایی و بدون حمایت یک متخصص آموزش دیده بسیار دشوار است. معمولا اولین مرحله‌ی درمان بعضی از انواع اختلال مصرف مواد، مثل الکل و هروئین و بنزودیازپین‌ها، با سم‌زدایی تحت نظارت یک پزشک متخصص شروع میشود. حضور پزشک در این فرآیند تأثیری بر روند درمان ندارد اما به افراد کمک م‌کند تا با خیال راحت در مسیر ترک مواد قدم بردارند. معمولا برای ترک اعتیاد از ترکیب حداقل دو روش زیر استفاده می‌کنند.
درمان به روش توانبخشی
توانبخشی یا درمان به روش بستری شدن به این صورت است که شخص مبتلا برای درمان در یک مرکز درمانی پذیرش میشود و با کمک متخصص‌های آموزش دیده و به روش پزشکی معتبر مراحل ترک مواد را می‌گذراند. با توجه به شدت اعتیاد، مدت زمان بستری از چند هفته تا چند ماه طول می‌کشد. تقریبا بیشتر برنامه‌های توانبخشی با رویکردهای درمانی انجام میشود.
روان‌درمانی
یکی از روش‌های بهبود مبتلایان به اعتیاد استفاده از روش روان‌درمانی و مشاوره است. اگر فرد تازه شروع به مصرف مواد کرده باشد احتمال اینکه برای مقابله با احساسات بد به سراغ آن رفته باشد بسیار بالا است و این روش به خوبی روی او به نتیجه می‌رسد. یک درمانگر می‌تواند به مبتلایان کمک کند تا دلایل مصرف مواد را در خود پیدا کرده و برای مقابله با آن‌ها و ترک سوء مصرف مواد برنامه‌ریزی کنند.
دارو درمانی
دارو درمانی در بعضی از انواع اعتیادها به روند ترک اعتیاد کمک کرده و حتی موفقیت بیشتری با خود به همراه دارد. این روش برای جلوگیری از برگشت مجدد به سوی ماده‌ی اعتیادآور، مثل معتادان به الکل و نیکوتین، استفاده میشود. روش‌های اثرگذاری این داروها با هم متفاوت است اما به طور کلی مصرف آن‌ها باعث کاهش اشتیاق به مصرف ماده‌ی مخدر و کاهش علائم مربوط به ترک اعتیاد است. اگر برای شخصی دارو درمانی تجویز شود حتما در کنار آن استفاده از روش‌های درمانی دیگر مثل روان‌درمانی هم پیشنهاد میشود.
گروه‌های پشتیبانی
برنامه‌های درمانی ۱۲ مرحله‌ای ناشناس به افراد کمک می‌کند که به روش درمانی خودآموز متکی باشند و از پشتیبانی گروهی از افراد ناشناس در این مسیر بهره ببرند. دریافت راهنمایی به این صورت و ایجاد احساس راحتی در بین افراد معتاد می‌تواند به روند بهبود سرعت ببخشد اما این روش، مخصوصا روش‌های ۱۲ مرحله‌ای، برای همه‌ی افراد مناسب نیست. برنامه‌های دیگر گروه پشتیبانی، مانند سرویس SMART Recovery می‌تواند به افراد بیشتری کمک کند.
ترک اعتیادهای رفتاری
عوامل مختلفی وجود دارند که می‌توانند دلیل ابتلا به اعتیادهای رفتاری باشند و به طبع، رویکردهای درمانی متفاوتی هم برای از بین بردن این اعتیادها وجود دارد. اما در بین تمام روش‌های ترک اعتیاد رفتاری، روش‌های زیر نتیجه بخش‌تر بوده و به همین دلیل بیشتر توصیه میشود.
روان‌درمانی
این نوع از درمان با نام درمان رفتاری شناختی یا CBT شناخته میشود و معمولا برای ترک اعتیاد رفتاری استفاده میشود. CBT با تمرکز بر افکار و احساساتی که باعث پریشانی شده به درمان اعتیاد رفتاری می‌پردازد. همچنین با این روش می‌توان نحوه‌ی برنامه‌ریزی دوباره‌ی این رفتارها را کشف کرده و اختلال را از بین برد. شخص معتاد در طول مدت درمان مهارت‌های سازگاری را می‌آموزد و نیاز خود را به انجام رفتارهایی که به انجام آن‌ها معتاد شده است را از بین می‌برد. آثار جانبی مثبت این روش درمانی، رفع مشکلاتی است که در اثر اعتیاد رفتاری پیش آمده است. مثلا اگر شخص در برقراری ارتباط با دیگران با مشکل مواجه بوده است
دیگر روش‌های درمانی
گروه‌های خودیاری و انواع دیگر از حمایت‌های هم‌سالان می‌تواند به درمان اعتیادهای رفتاری کمک کند و اگر این روش درمانی با یکی روش دیگر ترکیب نتیجه‌ی بهتری به دست می‌آید. نتیجه‌ی جالب دیگری که در روش‌های مکمل درمانی به دست آمده نشان داده است که مصرف داروهای ضدافسردگی می‌تواند بر درمان اعتیادهای رفتاری تأثیر مثبت داشته باشد.
سخن آخر
درست است که هنوز نمی‌دانیم چرا و چگونه یک نفر به سمت سوءمصرف مواد یا رفتارهای مضر حرکت کرده و به آن‌ها معتاد میشود، اما یک نکته واضح است و آن این است که اعتیاد قابل درمان است. اگر شما هم به یکی از افرادی هستید که به مواد مخدر، رفتاری خاص یا حتی شبکه‌های اجتماعی معتاد هستید و دوست دارید این عادت را کنار بگذارید، می‌توانید به یکی از مراکز درمانی و حمایتی مربوطه یا سازمان بهزیستی مراجعه کرده و از آن‌ها کمک بگیرید.
این مطلب صرفا جنبه‌ی آموزش و اطلاع‌رسانی دارد. پیش از استفاده از توصیه‌های این مطلب حتما با پزشک متخصص مشورت کنید.