کم خونی (آنمی)

کم خونی (آنمی)
کم خونی نام عمومی است که به گروهی از اختلالات کمبود سلولهای قرمز خون دربدن داده می شود. گلبولهای قرمزخون حاوی ماده ای بنام هموگلوبین هستند که این ماده مسئول حمل اکسیژن از ریه ها به تمام سلولهای بدن است.
برای درست کردن گلبولهای قرمز خون بدن احتیاج به مواد اولیه: پروتئین – آهن ـویتامین ب۱۲ و اسید فولیک دارد که در دستگاه سازندۀ گلبولهای قرمز (مغزاستخوان ها) گلبولهای قرمز خون را بسازد. بنابراین اگر یکی از این مواداولیه به اندازه کافی موجود نباشد و یا کارخانه سازنده گلبولهای قرمز درستکارنکند ویا با وجود مواد اولیه به اندازه کافی و سالم بودن کارخانه سازنده عوامل دیگری مثل پرکاری طحال و وجود پادزهرهائی در بدن باعث از بینبردن زودرس این گلبولهای قرمز شود، بیماری کم خونی یا آنمی بوجود می آید.در حالت دیگر کمخونی بدلیل خونریزی مزمن داخلی و یا خارجی با وجود فعالیت فراوان کارخانه سازنده خون با تمام ظرفیت نمی تواند این کمبود و ازدستدادن خون را جبران کند در نتجه مواد اولیه موجود در بدن جهت ساختن گلبولهای قرمز خون بزودی مصرف می شود و کمبود آهن معمواً پیش می آید.
درنتیجه کمی تعداد گلبولهای قرمز خون مقدار اکسیژنی که بوسیله هموگلوبین به سلولهای بدن میرسد به نسبت شدت کم خونی کمتر است. و در نتیجه اعضا حساسبدن مثل قلب و مغز بخصوص درهنگام فعالیت بدن که احتیاج بیشتر به اکسیژن دارند تحت فشار خواهند بود.
بطورخلاصه برای زنده ماندن و فعالیت روزانه تمام سلولهای بدن احتیاج به اکسیژن دارند که این اکسیژن بانفس کشیدن وارد ریه ها شده با هموگلبین موجود درگلبولهای قرمز ترکیب و بوسیله گردش خون و تلمبه کردن خون توسط قلب به تمام قسمتهای بدن می رسد. بدن برایساختن گلبولهای قرمز خون با استفاده ازپروتئین ـ آهن ـ ویتامین ب۱۲ و اسید فولیک استفاده می کند و بعد از ساختن آنها در بدن بطور مرتب بازرسی های دقیقی درکبد و طحال و غدد لنفاوی از اینگلبولهای قرمز بوجود ی آید که چنانچه خوب و درستکار نکنند و یا چنانچه پیرشده باشند (عمرطبیعی گلبولهای قرمز حدود ۱۲۰ روز است) آنها را گرفته ومی شکنند و تجزیه می نمایند و از مواد اولیه آنها در مغز استخوان دو باره گلبولهای قرمز جدید می سازند و حتی از مقداری از مواد باقی مانده آنها درکبد صفرا می سازد.
آزمایش اندازه گیری هموگلوبین گلبولهای قرمز خون بصورت گرم در صد میلی لیتر خونصورت می گیرد که مقدار طبیعی هموگلوبین از ۱۱ تا ۱۵ در زنان و از ۱۳ تا ۱۷گرم در هر صد میلی لیتر خون در مردان است. ضمناً تعداد گلبولهای قرمز درهر میلی لیتر مکعب خون در زنان بین ۲ تا ۴ میلیون و در مردان بین ۴ تا ۸ میلیون گلبول قرمز است.
شایعترین نوع کم خونی ـ دراثر کمبود آهن است که در این نوع گلبولهای قرمز کوچکتر ازاندازه طبیعی (میکروسیتیک) و در نوع دیگر در اثر کمبود ویتامین ب ۱۲ و یااسید فولیک بزرگتر(مگالوبلاستیک ) هستند . بعضی کم خونی ها مثل تالاسمی ژنتیکی یا مادر زادی هستند.علائم کم خونی ها عبارتند از : خستگی عمومی ـتنگی نفس بخصوص در هنگام راه رفتن وفعالیت بدنی ، طپش قلب ،سرگیجه و جلویچشم تار شدن و سردرد که بستگی به شدت کمخونی دارد. عوارض طولانی کم خونی بخصوص در اثر کمبود آهن عبارتند از:
زخم زبان و احساس ناراحتی در دهان، زخم گوشه های لب ها ، تغییر در ناخن ها وشکننده بودن آنها ، اختلال واحساس درد در هنگام قورت دادن موادغذائی، رنگپریدگی یا زردی پوست بدن و کم شدن وزن بدن بطور کلی. در بعضی کم خونی هاعوارض عصبی مثل بی حسی در اندامها و افسردگی و اختلال حواس بوجود می آید.در کم خونی های مربوط به مغز استخوان (کارخانه سازنده گلبولهای قرمز دربدن) تب و گلودرد و خون مردگی خود به خود و حتی خونریزی امکاندارد بوجودآید چون سایر عوامل موجود در خون مثل کلبولهای سفید و پلاکها هم ساخته نمیشوند.
عوامل تولید کننده هرنوعکم خونی مختلف هستند. برای مثال کم خونی آهن ممکن است دراثر کمبود آهن در موادغذایی فرد تولید شود. رژیم غذای متنوع معمولی بهاندازه کافی آهن دارد ولی امکان دارد که اختلال در جذب آهن باشد. در زنانچنانچه در قاعد گی زنانه مقدار زیادی خوناز دست دهند و یا در مردان و زنانمقداری خون بوسیله معده و دستگاه گوارش از دستبدهند که کارخانه سازنده خوندر بدن نتواند آنرا جبران کند باعث مصرف زودرس آهنشده و کم خونی حاصل میشود.
آهن زیادی در کبد ذخیره میشود ولی در بیماریهای مزمن کبدی ـ قلبی ـ کلیوی وریوی و بیماریهای روماتیسمی مغزاستخوان بدلایل گوناگون نمی تواند درست کارکند . در بیماریهای تالاسمی غشاء یاپرده اطراف گلبولهای قرمز خون بصورتمادرزادی عیب دارد در نتیجه این گلبولهای قرمزخیلی زودتر از ۱۲۰ روزمعمولی عمر دارند در نتیجه با وجود بودن آهن به اندازه کافیدر بدن کارخانهسازنده خون نمی تواند این کمبود را جبران کند و آنهایی را که درستمی کندباز پرده و دیواره اطراف آنها هنوز معیوب است و به همان سرنوشت از همپاشیدگی زودرس ویا خراب شدن بوسیله بازرس های گلبولهای خونی در طحال و کبدگرفتارمی شوند. در نوع دیگر کم خونی مادر زادی (کم خونی دائمی) پروتئین هادر گلبولهای قرمز معیوبند که این نوع کم خونی در آفریقا زیادتر است که گرچه این افرادبه بیماری مالاریا مقاوم هستند ولی در بیماریها و کمبوداکسیژن پروتئین معیوب داخل گلبولهای قرمز خون آنها تغیر شکل داده و به کلداس شده و با عث عوارض شدید می شود.تالاسمی در ایران و کشورهای همجوار ونوع کم یاب تری نیز وجود دارد که در غرب بیشتر دیده می شود.
داروهای پزشکی و حتی داروهای گیاهی نیز امکان دارد باعث کم خونی شدید شوند که لیست آنها در این خلاصه نمی گنجد ولی اصولاً داروها و مواد شیمیائی روی کارخانه سازنده خون (مغزاستخوان)اثر می کنند و می توانند آنرا کاملا ًاز کاربیندازد و جان فرد راشدیداً تهدید کنند بعضی داروها و مواد شیمیایی دیگرروی گلبولهای قرمز بطورمستقیم اثر می کنند .
دردوران رشد سریع درنوجوانان و زمان بارداری احتیاج بیشتری به آهن و مواد دیگر اولیه برای ساختن گلبولهای قرمز خون وجود دارد به همین دلیل به اغلب زنان حامله بخصوص در سه ماه آخرحاملگی قرصهای ویتامینی آهن دار تقویتی میدهند که هم برای خود و جنینش بتواند به اندازه کافی اکسیژن برساند و هم اودر وضعیتی باشد که اگر درزمان وضعحمل مقداری خونریزی کرد جان خود را تهدید نکند. همانطوریکه قبلاً یادآوری شد بهتراست که به زنانی که نقشه حامله شدنرا دارند از حدود سه ماه قبل از بارداری تا سه ماه گی حاملگی اسید فولیک داد.
تشخیص کم خونی بوسیله یک آزمایش ساده خون صورت می گیرد که نمودار کمی مقدارهموگلوبین و کمی تعداد گلبولهای قرمز در مقدار معین خون است که با توجه به ارقامی که در بالا ذکر شد مقایسه میشوند. سپس با توجه به سابقه بیماری که آیا قاعدگی سنگین دارد ویا به هر دلیل خوناز دست می دهد و چه نوع بیماری ویا دارویی و یا کمبود مواد غذایی و نا به هنجاربودن رژیم غذایی باعث آن شده است ویا اینکه با وجود کافی بودن آهن و سایر مواردرژیم غذایی امکاندارد که جذب و یا مصرف این مواد در بدن اشکال داشته باشد و یا اینکه دستگاه سازنده گلبولهای قرمزی که بخوبی درست می شوند زود در بدن ازبین می روند ویا بوسیله نشت کردن و خونریزی در مدفوع و یا ادرار خون بطورمزمن از بدن بیرون می رود ـ هرکدام از این عوامل تولید کننده باید بوسیله آزمایشات مختلف توسط پزشک بررسی شود و پیدا کردن علت کم خونی بسیار مهم است. چون بجای اینکه فقط به بیمار آهن داده شود که بدن بیشتر گلبول قرمز درست کند وروی کم خونی ماسک بگذارد و خدایی ناکرده بعد از مدتی حتی دادن آهن نتواند مفید باشد و در آن مرحله بفهمند که مثلاً سرطان معده ویا روده بزرگ باعثآن بوده است که برای درمانآن دیر شده باشد. البته مواقعی وجود دارد که باتوجه به تاریخچه پزشکی وآزمایشات مختلف و حتی آزمایشاتی مثل آندوسکوپی معده و روده بزرگ ونمونه برداری از مغز استخوان علت کم خونی مشخص نیست که پزشک می تواند با درمان علائم آن( نه درمان علت آن ) اقدام کند ولی حتی دراین وضعیت هم پزشک وهم بیمار باید بطورممتد دنبال پیدا کردن علت آن باشندو با تکرار بعضی آزمایشات و نظر خواهی ازمتخصّین دیگر دنبال کار را بگیرند مثلاً امکان بیماریهای انگلی و کرمها و حتی استفاده از داروهای غیر قانونی و الکل رامطرح کنند.
بنابراین درمان هر نوع کمخونی فرق دارد وحتی در کم خونی کمبود آهن باید علت آنرا تعیین کرد. شایعتری عوارض قرصهای آهن ناراحتی های هاضمه مثل یبوست و اسهال است و این قرصها رنگ مدفوع را تارو تاریک می کنند (خونریزی از قسمت بالای دستگاه گوارش مثل معده و روده کوچک نیزباعث تاری مدفوع با بوی مخصوص میشود که بوسیله آزمایش می توان این دو را از همجدا کرد.) باید توجه داشت کهتزریق آمپولهای محتوی آهن بسیار دردناک هستند و نباید جزء در موارداستثنایی که بیمار نتواند با دهان قرص آنها رابخورد به بیمار دادهشود. درحقیقت بادادن بصورت آمپولدعلاوه بر امکان عفونت در محل تزریق، حتی امکان انتقال بیماریهای واگیر بوسیله وسایل غیر تمیز به فرد کم خون موجود دارد.از طرف دیگر بادادن قرصهای آهن بطور آهسته و بمرور زمان گلبولهای قرمز وهموگلوبین اورازیاد می کنند و قلب و بدن بمرور با این وضعیت بهتر خو میگیرد و عمل می کند.
تقریباً فقط در نوع کم خونیدر اثر کمبود ویتامین ب ۱۲ احتیاج به تزریق وجود داردچون ما هنوز دارویی برایخوردن نداریم و با داروی جدید تجربه کافی نداریم واز طرف دیگرمعده این افراد نیز معمولاً مقداری عیب دارند . بنا بر این جزءدر حالتهای استثنائی نباید از آمپول استفاده کرد. در تالاسمی مینور حتی احتیاج به تزریق خون وجود ندارد و در نوع ماژر آن حتماً پزشک با بیمار در گیر است و همکاری نزدیک دارد. برای درک بیشتر توصیه می شود که مطالب زیر رانیزبخوانید :
کمخونی مغز استخوان ،ویتامین ب ۱۲ و اسید فولیک ف آزمایش مدفوع برای وجودخون یا خون مردگی در آن، قاعدگی در زنان ، آزمایش ساده خون ( FBC یا CBC) ، هموگلوبین ، آهن ، فرتین و آزمایشات آهن ، عوامل مورد احتیاج ساختن گلبول قرمز خون.
رژیم غذایی درکم خونی و فقرآهن
کم خونی وضعیتی است که در آن تعداد یا اندازه گلبول های قرمز و یا مقدار هموگلوبین موجود در خون کاهش یافته و تبادل اکسیژن و دی اکسیدکربن بین خون و سلول هادچار اختلال می شود. از علل ایجادکننده کم خونی می توان کمبودهای تغذیه ای، خونریزی، ناهنجاری های ژنتیکی، بیماری های مزمن و یا مسمومیت های دارویی را نام برد. منظور از کم خونی های تغذیه ای کم خونی هایی است که در اثر دریافت ناکافی مواد مغذی ایجاد می شوند.
از مهم ترین مواد مغذی جهت خون سازی که کمبود آن ها موجب بروز کم خونی می شود می توان به آهن، ویتامین ب ۱۲ و اسیدفولیک اشاره کرد. از بین آن ها کم خونی ناشی از فقر آهن یکی از شایع ترین کم خونی های تغذیه ای است.
کم خونی ناشی از فقر آهن
فقر آهن یکی از شایع ترین اختلالات تغذیه ای در کشورهای در حال توسعه و مهم ترین علت کم خونی تغذیهای در کودکان و زنان در سنین باروری است که با ایجاد گلبول های قرمز کوچک و کاهش میزان هموگلوبین مشخص می شود که این بیماری سبب اتلاف منابع و مراقبت های بهداشتی، کاهش بهره وری در اثر افزایش میزان مرگ و میر ابتلا به بیماری در مادران و کودکان و بالاخره کاهش ظرفیت جسمی و روانی در بخش بزرگی از جامعه می شود.
میزان نیاز به آهن
میزان نیاز به آهن براساس سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیکی افراد متفاوت است. مثلا زنان باردار به علت افزایش حجم خون، رشد جنین و جفت و سایر بافت ها به آهن بیشتری نیاز دارند. به همین دلیل بیش از سایرین در معرض خطر کم خونی قرار دارند. در شیرخواران در صورت سلامت مادران، میزان آهن موجود در شیر مادر برای ۶ـ۴ ماه اول زندگی کافی است. ولی در مورد نوزادانی که با وزن کم متولد می شوند، ذخایر آهن کم بوده و باید از ۳ ماهگی آهن اضافی به صورت قطره خوراکی خورانده شود. همچنین بستن پیش از موقع بند ناف نیز به این دلیل که نوزاد را از یک سوم کل خونش محروم می کند، خطر فقر آهن را افزایش می دهد.
دلایل فقر آهن
دلایل گوناگونی برای کمبود آهن وجود دارد که از آن جمله می توان به علل زیر اشاره کرد
1 ـ دریافت ناکافی آهن به دلیل رژیم غذایی مورد استفاده که در آن آهن کمی وجود دارد، مانند بعضی از رژیم های گیاه خواری.
2 ـ جذب ناکافی آهن در اثر اسهال، کاهش ترشح اسید معده، مشکلات گوارشی یا تداخلات دارویی و داروهایی مثل کلستیرامین، سایمتیدین، پانکراتین، رانیتیدین و تتراسایکلین).
3 ـ افزایش نیاز به آهن برای افزایش حجم خون در دوران نوزادی، نوجوانی، بارداری و شیردهی.
4 ـ خون ریزی زیاد در دوران عادت ماهانه و یا در اثر جراحات یا ناشی از همورویید (بواسیر) یا بیماری های بدخیم و انگل ها. کمبود آهن در مردان بزرگسال معمولا در اثر از دست دادن خون است.
کمبود آهن چه نشانه هایی دارد
کمبود آهن چه نشانه های را در روح و جسم انسان دارد و اگر کمبود مشاهده شد چه مقدار قرص آهن و چند مدت یکبار باید بخورم ؟ درباره دیگر عناصر دیگری که باید در جسم من وجود داشته باشد مانند آنچه درباره آهن پرسیدم آگاهم کنید!
بعضی از علایم کم خونی فقر آهن عبارتند از: رنگ پریدگی پوست، زبان و مخاط داخل لب و پلک چشم ها، خستگی زودرس، سرگیجه و سردرد، خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست و پاها، حالت تهوع و در کم خونی شدید گود شدن روی ناخن(ناخن قاشقی).

منابع غذایی آهن دار :
منابع غذایی آهن دار عبارتند از جگر، قلوه، گوشت قرمز، ماهی، زرده تخم مرغ، سبزی های دارای برگ سبز تیره مانند جعفری، اسفناج و حبوبات، مثل عدس و لوبیا همچنین میوه های خشک (برگه ها) بخصوص برگه زردآلو و دانه های روغنی.
در درمان فقر آهن ابتدا باید به دنبال علت زمینه ای آن گشت و در صورت یافتن علت علاوه بر درمان با ترکیبات آهن علت زمینه ای باید برطرف شود. در صورتی که پاسخ به ترکیبات آهن خوب نباشد و یا ناکافی باشد می بایست یک ارزیابی مجدد و دقیق از بیمار به عمل آید برای وجود هر یک از موارد زیر:
خونریزی مستمر
نقص د رجذب آهن ( سوء جذب گوارشی )
وجود یک اختلال التهابی
صدمه مغز استخون
بنابراین می بایست مجددا به یک پزشک متخصص اطفال مراجعه نمایید تا بررسی های کاملتری صورت گیرد.

درمان کم خونی با خوراکی گیاهی
عسل: با خوردن عسل در مدت بسیار کمی به تعداد گلبولهای قرمز ۲۵ – ۸ درصد افزوده میشود.
•پسته: پسته موجب افزایش خون می شود.
فندق: فندق خون افزای خوبی است و رنگ چهره را می گشاید.
دمکرده برگ با پوست سبز گردو موجب افزایش تعداد گلبولهای قرمز می شود.
عدس: یکی از مواد خوراکی افزایش دهنده گلبولهای قرمز خون است.
از مواد خوراکی دیگر می توان به این موارد اشاره کرد: نخود سبز ،زرد آلو ، گردو ، خرما ، شلغم ، کلم و خوراک جو.
آهن :
ماده معدنی مهم است که کمبود آن منجر به کم خونی احساس خستگی و ضعف می گردد . آهن در انواع گوشتهاوتخم مرغ وغلات سبوس دار سبزی وجود دارد آهن موجود در فرآورده های گوشتی جذب خوبی دارد اما
برای جذب بهتر آهن موجود درسایر مواد غذایی مصرف میوه و سبزی سرشارازویتامین C همراه غذا توصیه می شود.

علایم کم خونی ناشی از فقر آهن
بعضی از علایم کم خونی فقر آهن عبارتند از:
رنگ پریدگی پوست، زبان و مخاط داخل لب و پلک چشم ها، خستگی زودرس، سرگیجه و سردرد، خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست و پاها، حالت تهوع و در کم خونی شدید گود شدن روی ناخن(ناخن قاشقی).
درمان کم خونی ناشی از فقر آهن
برای درمان کم خونی از چند روش استفاده می شود که بهترین و کم خطرترین آن ها استفاده از مکمل های خوراکی است. درمان با نمک های ساده آهن مثل سولفات فروی خوراکی کاملا موثر بوده و به شکل قرص، کپسول یا مایع است و باید مصرف آن ها تا چندین ماه ادامه یابد.
چنانکه این قرص ها با معده خالی مصرف شوند جذب آن ها بهتر و بیشتر صورت می گیرد، ولی در این حالت سبب تحریک معده و بروز مشکلات گوارشی می شوند. عوارض گوارشی ناشی از مصرف آهن نظیر تهوع، دل پیچه، سوزش قلب، اسهال یا یبوست را می توان به حداقل رساند، به شرطی که آهن را با میزان بسیار کم مصرف کرده و به تدریج به میزان آن افزوده تا به حد مورد نیاز بدن برسد. بهتر است قرص آهن در آخر شب قبل از خواب استفاده شود تا عوارض ناشی از آن کاهش یابند.
ویتامینC جذب آهن را افزایش می دهد. به همین دلیل معمولا مصرف ویتامین C به همراه آهن پیشنهاد می شود. علاوه بر درمان دارویی باید به میزان آهن قابل جذب در غذا نیز توجه کرد. جذب آهن غذا اغلب تحت تاثیر شکل آهن موجود در آن می باشد. آهن موجود در پروتئین های حیوانی مانند گوشت گاو، ماهی، پرندگان (آهن هم) بیشتر جذب می شود، در حالی که جذب آهن پروتئین های گیاهی مانند سبزی ها و میوه ها (آهن غیرهم) کمتر می باشد. باید توجه داشت که ویتامینC جذب آهن سبزی ها و میوه ها (آهن غیرهم) را بیشتر می کند. مصرف چای همراه یا بلافاصله بعد از غذا می تواند جذب آهن را تاحدصفر تا پنج درصد کاهش دهد.
قهوه، تخم مرغ، شیر و لبنیات، نان گندم، حبوبات (حاوی اسید فیتیک) و فیبرهای غذایی جذب آهن را به علت تشکیل کمپلکس های نامحلول کاهش می دهند. بنابراین فرآورده های حاوی آهن، طی یک ساعت قبل یا دو ساعت بعد از مصرف هر یک از این مواد نباید مصرف شود.
منابع غذایی آهن دار
منابع غذایی آهن دار عبارتند از جگر، قلوه، گوشت قرمز، ماهی، زرده تخم مرغ، سبزی های دارای برگ سبز تیره مانند جعفری، اسفناج و حبوبات، مثل عدس و لوبیا همچنین میوه های خشک (برگه ها) بخصوص برگه زردآلو و دانه های روغنی.

عوامل افزایش دهنده جذب آهن و منابع غذایی آن ها:
ـ اسید سیتریک و اسید اسکوربیک یا ویتامین ث که در آلو، خربزه، ریواس، انبه، گلابی، طالبی، گل کلم، سبزی ها، آب پرتقال، لیمو شیرین، لیمو ترش، سیب و آناناس وجود دارند می توانند عوامل افزایش دهنده جذب آهن در بدن باشند.
2 ـ اسید مالیک و اسید تارتاریک که در هویج، سیب زمینی، چغندر، کدوتنبل، گوجه فرنگی، کلم پیچ و شلغم موجود است نیز سبب افزایش جذب آهن می شوند.
3 ـ محصولات تخمیری مثل سس سویا نیز در این دسته از عوامل گنجانده می شود.
توصیه های کلی زیر را به کار ببندید:
1 ـ استفاده از غذاهایی که غنی از آهن می باشند.
2 ـ استفاده از منابع غذایی حاوی ویتامین ث هر وعده غذایی جهت جذب بهتر آهن (مثل پرتقال، گریب فروت، گوجه فرنگی، کلم، توت فرنگی، فلفل سبز، لیمو ترش)
3 ـ گنجاندن گوشت قرمز، ماهی یا مرغ در برنامه غذایی.
4 ـ پرهیز از مصرف چای یا قهوه همراه یا بلافاصله بعد از غذا.
5 ـ برطرف کردن مشکلات گوارشی و یبوست.
6 ـ تصحیح عادات غذایی غلط (مثل مصرف مواد غیر خوراکی مانند خاک، یخ) که خود از علایم کم خونی فقر آهن می باشند.
7 ـ مشاوره با پزشک و متخصص تغذیه جهت پیشگیری به موقع و یا بهبود کم خونی.
8 ـ استفاده از نانهایی که از خمیر ورآمده تهیه شده اند.
9 ـ استفاده از خشکبار مثل توت خشک، برگه آلو، انجیر خشک و کشمش که منابع خوبی از آهن هستند.
10 ـ استفاده از غلات و حبوبات جوانه زده.
11 ـ شست و شو و ضد عفونی کردن سبزی هایی که استفاده می کنید.
12 ـ شستن کامل دستها با آب و صابون قبل از تهیه و مصرف غذا و پس از هر بار اجابت مزاج
13 ـ مصرف روزانه یک قرص آهن از پایان ماه چهارم بارداری تا سه ماه پس از زایمان در زنان باردار.
14 ـ مصرف قطره آهن همزمان با شروع تغذیه تکمیلی تا پایان ۲ سالگی در کودکان.
کمبود آهن و تاثیر آن روی در کودکان
کمبود آهن زودرس در دوران نوزادی ، اختلالات رفتاری در بزرگسالی را ناشی می شود و رسیدن مواد مغذی کافی به بدن بزرگسالان نیز می
تواند ظهور اختلالات عصبی را به تاخیر بیندازد.
فراموش کردن زودهنگام مطالب ، از دست دادن حافظه کوتاه مدت و ناتوانی در به خاطر سپردن خلاصه مطالب از اثرات کمبود مواد مغذی به شمار می آیند.
اگر این عدم دریافت مواد مغذی در سالهای رشد سیستم مغزی عصبی و شکل گیری و تکمیل قوای حافظه و درک باشد تاثیرات خطرناک تری را نیز به دنبال دارد.
آیا گرسنگی بر شما تاثیر بدی دارد؟ آیا حذف یک وعده غذایی مشکل آفرین است؟ برای فهم این نکته که سوء تغذیه ، گرسنگی و حتی حذف یک وعده غذایی قادر به تولید اختلالات رفتاری است ، آزمایش های بسیاری صورت گرفته است.
دریافت گوشت قرمز به عنوان منبعی برای آهن و روی در منابع زیستی بسیار موثر است و بر قوه درک اثرات شگرفی دارد.
کمبود آهن یک مشکل متداول در موادمغذی است که بیش از ۲ میلیارد نفر یا بیشتر از یک سوم جمعیت جهان ، با آن درگیرند. نوزادان ، کودکان در سنین بلوغ و خانمها از زمان کودکی بزرگترین گروه در معرض خطر کمبود آهن هستند.
در دختران جوان و زنان بزرگسال ، رژیم غذایی کم آهن ، استفاده از غذاهای مانع جذب آهن ، قاعدگی (خونریزی ماهیانه) و مصرف بسیاری از داروها امکان ابتلا به آنومی فقر آهن را بالا می برد.
چطور قوه ادراک تحت تاثیر آهن و روی قرار می گیرد؟
کمبود آهن هم به طور مستقیم و هم به صورت غیرمستقیم بر رفتار و قوای درک انسان تاثیرگذار است.
اثر مستقیم آن زمانی است که کمبود آهن به طور مستقیم بر سنتز
میلین که پوشاننده سلولهای عصبی است یا بر نوروترانسمیترها که در واقع نقش آنها در انتقال پیامهای عصبی بوضوح روشن است و همین طور در تولید دوپامین که در واقع نوعی کاتکول آمین است تاثیر بگذارد.
تغییرات به وجود آمده بر اثر کمبود آهن قادر به ایجاد اختلال در روند تکمیل و بالغ شدن سیستم اعصاب خواهد بود.
به طور غیرمستقیم کمبود آهن می تواند باعث ایجاد رفتارهای عصبی و کاهش درک به وسیله کاهش قدرت تمایز در مغز و ممانعت از تولید حسهای گوناگون تاثیرگذار و در نتیجه باعث کاهش در توان یادگیری و کاهش توان مغز در جمع آوری اطلاعات بشود.
نقش روی در گستردگی درک و فهم کمبود روی غیرمتداول نیست. کمبودهای شدید روی ، نسبتا نادر است ؛ اما کمبود خفیف روی یکی از مشکلات مردم جهان است ، که ایران را هم شامل می شود.
تشخیص کلینیکی کمبود خفیف روی ، دشوار است ولی با یک تاریخچه غذایی قابل بررسی است و حتی ممکن است در یک جمعیت با تغذیه کافی نیز ظهور کند.
چه چیز سبب کمبود روی می شود؟ فرآیندهای فیزیولوژیکال مثل افزایش رشد احتیاج به روی دارند؛ بنابراین نوجوانان و خانمهای باردار بیشتر ممکن است در محدوده خطر ابتلا به کمبود روی باشند.
بررسی های Data بر این دلالت دارد که بسیاری از نوزادان ، کودکان و خانمهای جوان و بزرگسالان ، روی کمتری در مقایسه با مقدار توصیه شده مصرف می کنند.
در حقیقت دسترسی زیستی به روی ، همان دریافت غذاهای حاوی روی است که شامل غذاهایی با منابع حیوانی و گیاهی است ؛ برای مثال فیتات موجود در غلات و بنشن دسترسی زیستی به روی را محدود می کند، همچنین کمبود دسترسی به غذاهایی که حاوی مقدار خوبی روی هستند مثل گوشت قرمز می تواند از عوامل کمبود روی باشد.
کم‏ خونی در کودکان
کم‏خونی در واقع کاهش میزان هموگلوبین خون است که در نتیجه کمبود گلبولهای قرمز یا کمبود هموگلوبین در سلولهای قرمز خونی و یا هر دو علت روی می‏دهد. کم‏خونی انواع مختلف دارد که کم‏خونی ناشی از کمبود آهن Iron deficiency anaemia. متداول‏ترین نوع آن است. این نوع کم‏خونی به دلیل کاهش آهن در بدن اتفاق می‏افتد. هر گونه کمبود در مواد مغذی نظیر ویتامین 12B نیز باعث این بیماری می‏گردد.
کم‏خونی ناشی از کمبود آهن، عمده‏ترین کاستی تغذیه‏ای در جهان است و عموما بین زنان در سنین بچه‏زایی، سالخوردگان و کودکان متداول است.
اخیرا، تلاشهایی برای جلوگیری از کم‏خونی در زنان صورت گرفته، اما این تلاشها بیشتر بر روی کودکان سنین ۶ ماه تا ۲ سال متمرکز است. زیرا کم‏خونی شدید در کودکان باعث ظهور علایم زیر می‏گردد:
کندذهنی و کاهش قابلیت یادگیری
رخوت و سستی
افزایش آمادگی در مقابل عفونتها
علل
کمبود آهن در بدن ممکن است به سبب عوامل زیر باشد:
داشتن رژیم غذایی نامناسب
جذب آهن ناکافی
عفونتهای قارچی نظیر مالاریا و عفونتهای انگلی (مالاریا اصلی‏ترین علت کم‏خونی ناشی از کمبود آهن است).
نامناسب بودن رژیم غذایی
در کودکان نیاز به آهن نسبت به جثه‏شان زیاد است، زیرا به سرعت رشد می‏کنند. (نوزادان تقریبا به اندازه مردان نیاز به آهن دارند.) از بدو تولد نیاز به آهن وجود دارد. شیر مادر این نیاز را تا حدود ۶ ماهگی تأمین می‏کند. اما پس از آن آهن باید از طریق رژیم غذایی تأمین گردد. متأسفانه آهن در بسیاری از غذاهای دارای حبوبات وجود دارد که به خوبی جذب بدن نمی‏شوند. دو نوع آهن در غذاها وجود دارد:
آهن خون Haem iron تنها در غذاهایی یافت می‏شود که حاوی خون و ماهیچه هستند. این غذاها جذب نسبتا خوبی دارند اما معمولاً گران‏قیمت می‏باشند.
آهن بدون خون Non _ haem iron که در شیر و غذاهای گیاهی وجود دارند. این غذاها به خوبی جذب نمی‏شوند و بسیاری از مواد در رژیم غذایی وجود دارند که جذب این نوع آهن را کاهش می‏دهند.
تشخیص
مهمترین علامت کم‏خونی ناشی از کمبود آهن رنگ‏پریدگی است. کودکان کم‏خون اغلب بی‏حال، ضعیف، تندمزاج بوده و اشتهای بسیار کمی دارند، اگر چه این علایم ممکن است از خیلی چیزهای دیگر ناشی شود. تنها روش مشخص برای تشخیص کم‏خونی، اندازه‏گیری میزان هموگلوبین است.
درمان
درمان کم‏خونی ناشی از کمبود آهن، استفاده از آهن است. حداقل ۲ هفته طول می‏کشد تا کم‏خونی درمان گردد. در مورد کم‏خونیهای شدید این زمان طولانی‏تر است.
مقدار مصرف آهن باید متعادل باشد زیرا مصرف بیش از حد آن کشنده است. هرگز نباید آهن را به بدن تزریق کرد مگر در موارد خاصی که این عمل انجام می‏شود.
رهنمودهای غذایی
از حدود ۴ تا ۶ ماهگی، خوراندن آهن همچنین شیر به کودک ضروری است. به کودکان باید غذاهای سرشار از آهن و ویتامینC نظیر میوه‏ها خورانده شود که به جذب آهن کمک می‏کند. فرآیندهای غذایی نظیر تخمیر و جوانه زدن نیز باعث جذب آهن حبوبات می‏گردد.
رهنمودهای سازمان بهداشت
جهانی در مورد کم‏خونی
سن هموگلوبین زیر:
g/l

۶ ماه تا ۴ سال۱۱۰
5 تا ۱۱ سال۱۱۵
12 تا ۱۴ سال۱۲۰
منابع غذایی غنی از آهن
آهن خون ـ به خوبی جذب می‏شود
گوشت و فرآورده‏های گوشتی
امعاء و احشاء نظیر جگر و قلوه
مرغ
ماهی
آهن بدون خون ـ جذب خوبی ندارد
حبوبات
مغزها (پسته، بادام، …)
سبزیجات برگدار
زرده تخم‏مرغ (اما سفیده تخم‏مرغ جذب را کاهش می‏دهد.)
غذاهای مقوی (نظیر غلات کودکان)
شیر ـ به خوبی جذب می‏شوند.
توجه: برای افزایش میزان جذب آهن
بدون خون، به کودک غذاهای سرشار از ویتامین C(مرکبات و سبزیجات) بخورانید و در ساعات غذا خوردن از دادن قهوه و چای به وی خودداری کنید.
تاثیر روی بر قوه درک
مکانیسم تاثیر روی بر توسعه فهم و ادراک و بروز رفتارها کاملا مشخص نیست. با وجود این روی برای بلوغ مغز بسیار ضروری است.
تاثیر بسیاری از واکنش هایی که روی ، واسطه ای برای انجام آنهاست بر عملکردهای مغزی شناسایی شده است و مطمئنا نورون های هیپوتالاموس غنی از روی هستند. در حدود ۸-۱۰ درصد روی درون نورون ها به وسیله وزیکول ها انتقال داده می شوند و می تواند با نورون های دیگر مبادله شود.
ثابت شده است در کمبود روی ، محرکهای الکتریکی از هیپوتالاموس با سرعت کمتر از حد نرمال انتقال داده می شوند. روی نقش مهمی را در توسعه سیستم عصبی مرکزی دوران جنینی و پس از تولد بازی می کند.
کمبود روی در بزرگسالان
اطلاعات اندکی درباره نقش روی در عملکرد یادگیری میانسالان در دسترس است. کمبود متوسط روی عملکرد اعصاب مثل حافظه کوتاه مدت بصری را مختل می کند بر اساس اطلاعات به دست آمده از حیوانات آزمایشگاهی ، کمبود متوسط روی مادر، هم می تواند بر عملکرد هوشی مادر هم بر تکامل هوش نوزادش تاثیر بگذارد.
مطالعات نشان می دهد عملکرد هوشی افراد ۶۵-۹۰ ساله در اسپانیا تحت تاثیر دریافت روی بوده است. اوایل دهه ۱۹۸۰برنت چنین فرضیه داد که کمبود روی می تواند مرتبط با آلزایمر باشد و مقدار پایین روی در خون و بافت مغزی در بیماران آلزایمری منتهی شد به این نظر که روی ممکن است در حافظه نقش داشته باشد.
براساس مطالعه ای که روی ۶بیمار آلزایمری انجام شد متوجه شدند مکمل یاری با ۱۵ میلی گرم روی در روز به مدت یک سال کم هوشی را در ۴ بیمار بهبود بخشید.
کمبود آهن مهم ترین عامل کم هوشی کودکان
بر اساس تحقیقات انجام شده، ضریب هوشی کودک (IQ) از زمان حاملگی مادر تا سن ۲ یا حداکثر ۳ سالگی شکل می گیرد و در این میان تغذیه صحیح مادر قبل از حاملگی و ادامه آن در طی باروری و نیز، تغذیه صحیح کودک تا ۲ سالگی در افزایش ضریب هوشی کودک مؤثر است.
دکتر «جان ونسان» محقق و متخصص روانپزشکی در دانشکده علوم اجتماعی آریزونا، ضمن اعلام این مطلب می گوید: فقر آهن ۹ درجه، محرومیت از شیر مادر ۸ درجه و تولد با وزن کم ۵ درجه، از ضریب هوشی کودک را کاهش می دهد که علت همه این موارد، تلفیقی است از چگونگی تغذیه مادر و کودک؛ مثلاً عدم توجه مادر به توصیه های غذایی در دوران بارداری منجر به تولد نوزاد با وزن کم خواهد شد.
تأثیر کمبود آهن بر حافظه انسان
کمبود «آهن» و «روی» در بدن انسان به ویژه در زنان و در دوران نوجوانی سبب کم حافظگی و کاهش میزان منطقی بودن آنان می شود. زنانی که دارای کمبود آهن و روی بوده اند، با مصرف یک قرص ۲۰میلی گرمی آهن و یا روی در روز، توانسته اند در آزمون هوش ۲۰ درصد بیشتر از زنانی که کمبود آهن و روی داشته اند، امتیاز به دست آورند. نوع و روش تغذیه ای اثر مستقیمی در قوه حافظه و منطق انسان داراست.
علائم کمبود آهن در بدن چه هستند؟
آهن قسمتی از هموگلوبین است. هموگلوبین مولکول پروتئین در سلول های قرمز خون است که به اکسیژن متصل شده و آن را به تمام نقاط بدن حمل می کند. زمانی که رژیم غذائی حاوی میزان کمی آهن باشد، بدن قادر به تولید هموگلوبین نخواهد بود و در نتیجه سلول های بدن دچار کمبود اکسیژن می شوند. این اختلال آنمی نام دارد و علائم آن بی قراری، خستگی، ضعف در تمرکز، نازک شدن ناخن ها و افزایش عفونت است.
منابع غنی آهن در گوشت، تخم مرغ، سبزیجات سبز پررنگ و حبوبات هستند. لازم به تذکر است که جذب آهن با مصرف ویتامین C در بدن افزایش پیدا می کند.
علل کمبود آهن گذشته از تأثیر رژیم غذایی
▪ دفع مزمن خون از بدن به علت وجود اولسرها، بواسیر و یا دیگر امراض.
▪ جذب ضعیف آهن به خاطر کاهش ترشح اسید معده.
▪ استفاده از داروهای ضد اسید که می‏تواند باعث کاهش جذب آهن شود.
▪ استفاده از داروهایی که باعث دفع خون از بدن می‏شوند. مثل داروهای ضد انعقاد، آسپرین و داروهای ضد آرتروز.
▪ ورزش شدید و طولانی مدت می‏تواند باعث از بین رفتن مقداری از گلبولهای قرمز خون و در نتیجه کاهش آهن شود.

کمبود آهن و کم خونی ناشی از آن در سنین مدرسه و دوران بلوغ
کم خونی فقر آهن
کمبود آهن و کم خونی ناشی از آن در سنین بلوغ کاهش سرعت رشد ضریب هوشی، قدرت یادگیری و کاهش ظرفیت کاری را به
دنبال دارد.
وزارت بهداشت در گزارشی تغییرات رفتاری مثل خستگی و بی تفاوتی،افزایشابتلا به بیماریها،افزایش غیبت از مدرسه، افزایش شیوع و شدت کم خونی فقر آهن در دوران بارداری و به دنبال آن افزایش مرگ و میر مادران و افزایش و تولد نوزادان کم وزن و نارس را از دیگر عوارض فقر آهن اعلام کرد. بنا به این گزارش، مصرف قرص آهن و غنی سازی مواد غذایی در پیشگیری از کمبود آهن و کم خونی ناشی از آن مؤثرست.
کمبود آهن و کم خونی فقر آهن چیست؟
اگر برای ساختن گلبول های قرمز خون ، آهن به مقدار کافی در دسترس نباشد، ابتدا فرد از ذخایر آهن بدن خود استفاده می کند، سپس در صورت ادامه کمبود ذخایر آهن بدن کاهش می یابد . اگر کمبود آهن ادامه پیدا کند ذخایر آهن بدن تخلیه می شود و کم خونی فقر آهن بروز می کند. آهن اساسی ترین ماده اولیه برای ساختن گلبولهای قرمز خون است. البته علاوه بر آهن موادمغذی دیگر هم مثل اسید فولیک، ویتامین B6 ، ویتامین B12، ویتامین C، و پر.تئین برای خونسازی لازم است که باید از طریق رژیم غذایی روزانه تامین شود.
عوارض ناشی از کم خونی فقر آهن در کودکان سنین مدرسه و نوجوانان:
آهن کافی برای حفظ سلامت ، رشد مطلوب و فراهم ساختن زمینه مناسب برای یادگیری در دوران تحصیل ضروری است. اگرچه کمبود آهن می تواند در تمام مراحل زندگی سبب کاهش قدرت ادراک و یادگیری گردد ولی اثرات نامطلوب کم خونی در دوران شیرخوارگی و در اوایل کودکی غیر قابل جبران است.کم خونی فقر آهن در کودکان زیر ۲ سال و کودکان سنین مدرسه با تاخیر رشد خفیف همراه است و درمان کم خونی موجب افزایش سرعت رشد در کودکان کم خونن ممکن است به علت نقش کلی آهن در واکنش های حیاتی بدن ، رابطه آن با سیستم ایمنی و یا تاخیر آن بر اشتها باشد.
کم خونی فقر آهن در سنین مدرسه موجب کاهش قدرت یادگیری میشود. ضریب هوشی این کودکان ۵ تا ۱۰ امتیاز کمتر از حد طبیعی بر آورد شده است. همچنین در این کودکان میزان ابتلا به بیماریهای عفونی بیشتر است زیرا سیستم ایمنی آنان قادر به مبارزه با عوامل بیماریزا نیست. کودکان و دانش آموزانی که دچار کم خونی فقر آهن هستند همیشه احساس خستگی و ضعف می کنند. این افراد اغلب از ورزش و فعالیتهای بدنی دوری میکنند و یا در هنگام ورزش خیلی زود خسته می شوند. در این افراد تغییرات رفتاری به صورت بی حوصلگی و بی تفاوتی مشاهده می شود. کم خونی فقر آهن به علت تاثیر بر قدرت یادگیری و کاهش آن ، افت تحصیلی دانش آموزان را باعث می شود.
علل ایجاد کم خونی فقر آهن در دوران مدرسه و بلوغ
در سنین مدرسه بدن به دلیل رشد به آهن بیشتری نیاز دارد و مصرف ناکافی منابع غذائی حاوی آهن در این دوران منجر به کمبود آهن می شود . در دوران بلوغ به دلیل جهش رشد نیاز دختران و پسران نوجوان به آهن بیشتر از دوران قبل است و در صورتی که از منابع غذائی حاوی آهن در برنامه غذائی روزانه مصرف نشود نوجوان به سرعت در معرض خطر کمبود آهن و کم خونی ناشی از آن قرار می گیرد. در دوران بلوغ ، دختران علاوه بر جهش رشد و در نتیجه نیاز بیشتر به آهن ، به علت عادت ماهیانه و از دست دادن خون نسبت به کم خونی فقر آهن بسیار حساس تر و آسیب پذیرتر هستند و به این دلیل کم خونی فقر آهن در در دختران نوجوان در مقایسه با پسران نوجوان شیوع بالاتری دارد.امروزه بخش چشمگیرى از جمعیت جهان دچار کمبود مواد معدنى و ویتامین هایى هستند که آنها را مجموعاً ریزمغذى مى نامند.این مواد در مقادیر بسیار اندک نقش مهمى در بقاى تکامل جسمى و ذهنى، سلامت عمومى و به طور کلى کیفیت زندگى تمامى افراد ایفا مى کند.
آهن، ویتامین A و ید سه عضو خانواده ریزمغذى ها هستند که به ویژه در چند دهه اخیر بیش از سایر ریزمغذى ها توجه محافل علمى را به خود جلب کرده است.براساس اطلاعات موجود کمبود ویتامین A، ید و کم خونى ناشى از فقر آهن در تمامى دنیا از شیوع بسیار بالایى برخوردار است.
کم خونى ناشى از کمبود آهن یکى از مشکلات عمده بهداشت عمومى است تا جایى که تاثیر فراوانى بر روى تکامل جسمانى، رفتارى، روانى و بازده کارى افراد مى گذارد.کمبود آهن زمانى رخ مى دهد که آهن جذب شده کمتر از حد نیاز طبیعى بدن باشد و این مسئله ممکن است ناشى از مصرف ناکافى آهن، افزایش نیاز به آهن یا از دست دادن خون به طور مزمن باشد. کمبود آهن شایع ترین علت کم خونى است و مى تواند با کمبود فولات به ویژه در دوران باردارى همراه باشد.شیرخواران و کودکان در سنین قبل از مدرسه، نوجوانان و زنان در سن بارورى به ویژه زنان باردار آسیب پذیرترین افراد نسبت به وقوع کم خونى ناشى از کمبود آهن هستند. البته در جایى که مصرف غذاى ناکافى یا آلودگى هاى انگلى شایع باشد، مردان نیز آسیب پذیر هستند.
براساس گزارش سازمان بهداشت جهانى (WHO) کودکان کم سن و سال و زنان باردار به ترتیب ۴۳ و ۵۱ درصد تاثیرپذیرترین گروه هستند.شیوع کم خونى در میان کودکان سنین مدرسه ۳۷ درصد، زنان غیرباردار ۳۵ درصد و مردان بالغ ۱۸ درصد است.کم خونى عموماً با علائمى نظیر رنگ پریدگى پوست، خستگى، تنگى نفس و بى اشتهایى همراه است.کم خونى در زنان و دختران به دلیل خونریزى هاى دوران باردارى و ماهیانه، در کودکان نارس با وزن کم و سالمندان به علت مشکلات دندانى و گوارشى و عدم مصرف غذاهاى مناسب بیشتر از بقیه افراد جامعه دیده مى شود.کم خونى عوارضى نیز با خود به همراه مى آورد که در زنان باردار و کودکان زیر ۹ سال بیشتر خود را بروز مى کند.
عوارض کم خونى ناشى از فقر آهن در بزرگسالان، کاهش فعالیت بدنى و خستگى زودرس و در زنان باردار ضعف و ناتوانى بدنى، افزایش خطر مرگ ومیر به هنگام زایمان و افزایش خطر تولد نوزاد نارس و کم وزن و یا احتمال سقط جنین است.
کم خونى در کودکان منجر به اختلال در تکامل گفتارى و حرکتى و کاهش میزان یادگیرى و گاهاً افت تحصیلى مى شود.کم خونى همچنین میزان مقاومت بدن در برابر عفونت ها را پایین مى آورد، به طورى که میزان ابتلا به بیمارى هاى عفونى در مبتلایان به کم خونى فقر آهن بیشتر از سایرین دیده مى شود.
استفاده از غذاى کافى و متنوع ساده ترین و مستقیم ترین روش براى رساندن آهن مورد نیاز به بدن است.
کمبود آهن در زنان باردار و احتمال سقط جنین
کمبود آهن در زنان باردار احتمال سقط جنین را افزایش می دهد به گفته متخصصان تغذیه کمبود اهن در زنان باردار باعث افزایش سقط جنین، افزایش خطر مرگ و میر مادران هنگام زایمان می شود. دکتر سیدضیاالدین مظهری متخصص تغذیه در گفتگو با باشگاه خبرنگاران در این باره افزود: یکی از شایعترین انواع کم خونی ناشی از فقرآهن است اگر برای ساخت گلبول های قرمز خون آهن به مقدار کافی در دسترس بدن نباشد، بدن از ذخایر آهن خوداستفاده می کند و زمانی که کمبود آهن ادامه پیدا کند و ذخایر آهن بدن هم تمام شود کم خونی ناشی از فقر آهن بوجود می آید. وی ادامه داد: از عوامل کم خونی می توان به کمبود آهن در رژیم غذایی روزانه، ابتلا به آلودگی های انگلی و بیماری های عفونی، عادات نامناسب غذایی مثل خوردن چای ۱ تا ۲ ساعت قبل و بعد از غذا و کمبود آهن مورد نیاز در دوران حساس زندگی به خصوص دوران کودکی و بارداری اشاره کرد. وی تصریح کرد: علائم این کم خونی شامل رنگ پریدگی ، زبان و مخاط داخل دهان و چشم، سرگیجه و سردرد، خستگی و کسل بودن و حالت تهوع است. کمبود آهن در زنان باردار باعث ضعف، افزایش خطر مرگ و میر مادران هنگام زایمان و افزایش سقط جنین و تولد نوزاد مرده می شود. این متخصص تغذیه ادامه داد: استفاده از مواد غذایی حاوی آهن مثل گوشت، میگو، ماهی، زرده تخم مرغ، حبوبات، غلات، شیر در برنامه غذایی روزانه استفاده از انواع خشکبار مثل توت، کشمش، برگه آلو، انجیرخشک، پرهیز از نان های سفید و نان های حاوی جوش شیرین و استفاده از مواد دارای ویتامین ث یا میوه های ترش مثل مرکبات همراه با مواد غذایی حاوی آهن می تواند از کم خونی ناشی از فقرآهن جلوگیری کند.