شیوه های قرآن آموزی در مساجد
شیوه های قرآن آموزی در مساجد
محمد اللهیاری ۱۳۹۳/۰۹/۰۹
مساجد در صدر اسلام، دارای کارکردهای گوناگون عبادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی، تربیتی، ادبی، تبلیغی، درمانی، اقتصادی و قضایی بوده اند و آن گونه که از احادیث برمی آید مساجد در عصر ظهور نیز دارای چنین کاربردهایی خواهند بود و مساجد، دانشگاه علوم قرآن در عصر ظهور خواهند بود. در این مقاله، با هدف انس بیشتر مردم به قرآن، به راهکارهای عملیاتی و شیوه های قرآن آموزی در مساجد پرداخته و به چندین طرح متنوع در محورهای مختلف امور قرآنی که با مشاهدات عینی و تجربیات تبلیغی در طول سالهای متمادی در شهرهای مختلف کشور به مرحله اجرا در آمده در اختیار اصحاب مسجد قرار داده می شود به امید اینکه مساجد ما در عصر غیبت، مقدمه مسجد طراز اسلامی را در عصر ظهور بپیماید. راه کارهایی از جمله، حفظ موضوعی قرآن، طرح راهی به سوی نور ۱ و ۲ و ۳، طرح هر روز با قرآن، خانه های قرآنی، روخوانی کودکان در قالب مهدهای کودک و پیش دبستانی قرآنی در کنار مسجد، طرح ترجمه و مفاهیم، تبلیغ مکتوب قرآنی، طرح راه اندازی کرسی های تلاوت و محافل انس با قرآن و… می تواند به عنوان یک گام مؤثر در رسیدن اصحاب مسجد به مسجد طراز اسلامی در حوزه علوم قرآن و معارف اسلامی نقش بسزایی داشته باشد.
مقدمه:
پژوهش‌های تاریخی نشان می‌دهد که مسجد نخستین مرکز آموزشی مسلمانان بوده است، در صدر اسلام، پیامبرnو یارانش در مسجدالحرام گرد هم می‌آمدند و از احکام الهی سخن می‌گفتند و مسجد؛ محور امور و دارای کارکردهای گوناگون عبادی، سیاسی، اجتماعی،فرهنگی، آموزشی، تربیتی، ادبی، تبلیغی، درمانی، اقتصادی و قضائی بود.
آنگونه که از احادیث بر می‌آید مساجد در عصر ظهور نیز دارای چنین کارکردهایی خواهند بود. آموزش علوم اسلامی و قرآن در آن جریان خواهد داشت و برای قرآن آموزی، خیمه گاه مسلمانان اعم از عرب و عجم خواهد داشت و مساجد، دانشگاه علوم قرآنی در عصر ظهور خواهند بود.
در همین راستا مرکز رسیدگی به امور مساجد با توجه به ظرفیت‌های مساجد در کشور جهت رسیدن به مسجد طراز اسلامی در عصر ظهور، طی مقاله ای به راه کارهای عملیاتی قرآن آموزی در مساجد می‌پردازد.
سؤال اصلی این مقاله این است که راه کارها و شیوه‌های عملیاتی قرآن آموزی در مساجد چیست و کدامند؟ و به تعبیر دیگر چه راهکارهای نوینی در عملیاتی کردن قرآن در مساجد وجود دارد؟ و شیوه‌های نوین قرآن آموزی در مساجد کدام است؟
هدف از این تحقیق، اولاً یافتن و احصاء شیوه‌های موفق و عملیاتی و اجرایی قرآن آموزی در مساجد که در مقاله حاضر به آن اشاره می‌شود و پس از آن، ترویج همان شیوه‌ها در مساجد کل کشور جهت اجرای آنها، تا زمینه را برای مسجد طراز اسلامی عصر ظهور آماده نماید. و در پایان، هدف نهایی انس بیشتر مردم(همه اقشار) با قرآن است.
شایسته توجه است که طرح‌ها و شیوه‌های متعدد و متفاوتی در کل کشور و در جهان اسلام در حال اجراست. اما بعضاً دچار آسیب‌ها و انحرافاتی بوده که در این مقاله ضمن از بین بردن برخی نواقص و انحرافات و علمی کردن و کاربردی کردن، در قالب چند طرح کاربردی بررسی گردیده است.
روش جمع آوری اطلاعات در این مقاله به صورت میدانی و مشاهده ای و تجربیات تبلیغی در حوزه مسجد می‌باشد و تجزیه و تحلیل اطلاعات به صورت توصیفی- تحلیلی می‌باشد.
الف) تعاریف
۱.قرآن:
قرآن کتاب اسلامی دین اسلام است. به باور مسلمانان قرآن به صورت وحی از سوی خداوند نازل گردیده و معجزه پیامبرn است و یکی از موارد اشاره شده در حدیث ثقلین است. در باور مسلمانان، این کتاب در یک دورۀ ۲۳ساله از جانب خدا و از طریق جبرئیل امین (پیک الهی) بر محمدn که او را آخرین پیامبر می‌خوانند، فرو فرستاده شده است. قرآن دارای دو ویژگی خاص است: یکی این که از جانب خدا بر محمد امینn نازل شده و دیگری این که جنبه خارق العاده بودن و معجزه بودن آن رعایت شده است. بنابراین تمام آنچه بر محمد امینn نازل شده (وحی) قرآن نیست و یک بخش از آن به نام حدیث قدسی شناخته می‌شود که از جانب پروردگار آمده اما از ادبیات خارق العاده ای بر خوردار نیست.[۱] قرآن دارای ۳۰ جزء و ۱۱۴ سوره و ۶۲۳۶ آیه است. مسلمانان قرآن را کتاب دینی خود می‌دانند و از آن با افزودن القابی چون «کریم و مجید» یاد می‌کنند. قرآن خود را به نام‌های لوح حفاظت شده «به عربی: اللوح المحفوظ»، ذکر و فرقان می‌خواند.
۲.شیوه:
شیوه .[شی وَ / وِ] (اِ) طور و عمل و طرز و روش و قاعده . (برهان ). طور. رسم . طریقه . سبک . اسلوب . روش . نهج . وتیره . نسق . سان . گون . گونه . هنجار. طریق . راه . طرز.[۲]
۳. مسجد:
در لغت به معنای محل سجده، برگرفته از سجد و به معنای به خاک افتادن و خضوع و کرنش کردن است و در اصطلاح مسجد به محلی اطلاق می‌شود که جایگاه عبادت و خضوع در برابر حق تعالی است.
واژۀ مسجد در ۲۸ جای قرآن به کار رفته و در بیشتر موارد اشاره به مسجد الحرام است. مسجد الحرام همان محیط اطراف خانه کعبه می‌باشد که سجده گاه بوده است.
به طور کلی چهار نوع مسجد متصوّر است: مسجد محله؛ مسجد مرکزی در شهر برای نمازگزاران شهر با عنوان مسجد جامع؛ مصلایی برای مراسم نماز عید برای تمامی مردم در یک منطقه؛ مسجدالحرام برای حضور مسلمانان.
واژه «مسجد» و «مساجد» ۲۸ بار در قرآن کریم تکرار شده است.[۳]
نوع عبارات و تأکید خداوند برجایگاه الهی-معنوی مسجد و نفی شرک و نفاق[۴] و هرگونه آلودگی ظاهری و باطنی از مسجد،[۵] اهمیت مساجد را بیان می‌دارد. بدین دلیل خداوند در قرآن کریم مالکیت مساجد را به خود نسبت داده[۶] وآن‌ها را از آنِ خویش دانسته و نخستین خانه واقعی بشر را مسجد(کعبه) بیان نموده است: «إنّ أول بیت وضع لِلنّاس للّذی ببکه مبارکاً و هدی للعالمین».[۷]
همچنین روایات فراوان رسیده از منابع خاصه و عامه حاکی از اهمیت والا و قداست جایگاه مسجد است. اهم این موارد عبارت است از:
مساجد خانه، مجلس و جایگاه انبیاء،[۸] پرهیزکاران، مؤمنان، متقین و پارسایان است.[۹]
پیامبر خداn می‌فرماید: «هر کس که عترت و اهل بیتم را دوست داشته باشد باید قرآن را نیز دوست بدارد و دوستدار قرآن باید دوستدار و محب مساجد هم باشد. زیرا مساجد محضر وخانه‌های خداوند است که خودش فرمان برپایی و احترام آنها را داده و آن را مبارک گردانیده است. مساجد میمون و فرخنده است.»[۱۰]
ب)کارکرد آموزشی – تربیتی مسجد
۱.مسجد پیشگام در آموزش قرآن و معارف اسلامی
دینی که بر امر خواندن و آموزش و مبارزه با جهل و نابودی بنا شود طبیعی است که در این زمینه، ابزارها و وسایلی را به خدمت بگیرد. از جمله این ابزارها استفاده از فضای مسجد در اوقات غیر عبادی است. پژوهش‌های تاریخی نشان می‌دهد که مسجد نخستین مرکز آموزشی مسلمانان بوده است. در صدر اسلام، پیامبر ویارانش در مسجدالحرام گرد هم می‌آمدند و از احاکم الهی سخن می‌گفتند. با هجرت پیامبر به مدینه و تأسیس مسجد النبی، نه فقط مکانی برای عبادت، بلکه دانشگاهی سراسر شور و نشاط در جهان اسلام تأسیس گردید. حضرت در این مسجد و دیگر مساجد به تعلیم و آموزش قرآن و گفت‌وگوها و مناظرات علمی می‌پرداختند و در پرتو این گفت‌وگوها، حقایق وحی و آیات الهی روشن می‌گردیدند و به شبهات پاسخ داده می‌شدند و پرده‌های جهل و تردید فرو می‌ریختند. مسجد در وهلۀ نخست برای ادای نماز فریضه است اما محدود به آن نیست و سایر عبادات را نیز می‌توان در مسجد بجا آورد. آموزش قرآن و معارف اسلامی از این جمله است.
دربارۀ تلاوت، فراگیری و آموزش قرآن در مسجد، سخنان پیامبر و اهل بیتb نشان دهندۀ خشنودی خداوند متعال از فراگیرندگان و آموزش دهندگان قرآن است، تا آنجا که گاه وظیفه اعضای مسجد، قرآن و درس آن شده است.
رسول خداn می‌فرماید: «انِّما نُصِبَتِ المساجدُ للقرآن»[۱۱] همانا مسجدها برای (خواندن، آموختن و ترویج) قرآن برپا شده اند.
از اصحاب رسول اکرمs روایت شده است که گفتند: در مسجد، حلقه وار در چند گروه نشسته بودیم و گفت‌وگو می‌کردیم. پیامبرnاز خانه به مسجد تشریف آوردند و به جمع ما نگریستند و آنگاه نزد اصحاب قرآن نشستند و فرمودند: من به سوی این انجمن مأمور شده ام.[۱۲]
امام باقرg آنجا که از قرآن خوانان یاد و آنان را معرفی می‌کنند، از مردی نام می‌برند که قرآن بخواند و بداند و داروی شفابخش آن را به دل دردمند خود نهد و شب را با آن به سر آورد و روزی را از بامداد تا شامگاه با قرآن بگذراند. سپس حضرت می‌فرماید: «و قام به فی مساجده»[۱۳] و در مساجد خود برای خواندن و آموختن و آموزش و ترویج آن قیام کند.
پیامبرs می‌فرمودند: «هیچ گروهی در مسجدی از مسجدهای خداوند گرد نیایند که به تلاوت کتاب خدا بپردازند و آن را به درس و بحث فراگیرند، مگر آنکه آرامش الهی بر ایشان فرود آید و رحمت او آنان را در برگیرد و خداوند ایشان را در شمار کسانی که نزد اویند یاد کند.»[۱۴] قابل توجه اینکه؛ آموزش و یادگیری قرآن و معارف اسلامی در صدر اسلام امری همگانی بود و به گروه یا قوم خاصی و یا مردان اختصاص نداشت. به همین دلیل، زنان در مساجد حضور می‌یافتند و سؤال‌هایشان را مطرح و پاسخ دریافت می‌کردند. در تاریخ، از مکان‌های دیگری همچون «دار القرّاء» (خانه قاریان قرآن) سخن به میان آمده است. ولی بی تردید حجم کارهای آموزشی و فرهنگی که در این مکان‌ها انجام می‌شد با آنچه در مساجد جامع صورت می‌گرفت قابل مقایسه نیست.
گذشت زمان و تتبع در سیره معصومانb حکایت از آن دارد که تمام علوم رایج آن زمان همچون قرائت قرآن، تفسیر، حدیث و فقه، به طور عمده در مسجد تدریس می‌شد و با گذر زمان در کنار رشد و گسترش علم و دانش و پیدایش شاخه‌های جدیدی از علوم و افزایش شمار دانش پژوهان، «مدارس» در کنار «مساجد» برپا شدند. این روند در دوره‌های بعد هم ادامه پیدا کرد و اندیشمندان و متخصصان و دانش پژوهان علوم اسلامی جلسات درس و بحث را در مسجد برپا می‌کردند. از مشهورترین دانشگاه‌های عمومی یا مساجد آموزشی، می‌توان به «مسجد النبی»، مسجد جامع بصره، مسجد جامع کوفه، مسجد الاقصی، «قبه الصخره» در بیت المقدس، «جامع اموی» دمشق، مسجد «جامع فسطاط»، جامع زیتونه، جامع قیروان در تونس، جامع ابن طولون در قطائع، جامع الازهر در قاهره و مشاهد مقدس اهل بیتj در کربلا، نجف، قم و مشهد اشاره کرد. بنابراین نهضت پیدایش دانشگاه اسلامی از مساجد آغاز شد و آن گاه در چهره دارالعلم نمایان گردید و با پیدایش مدارس گوناگون، به بلندای خود رسید. این سنت در بسیاری از کشورهای اسلامی همچنان باقی است و می‌توان به «مسجد الحرام» در مکه مکرمه و مسجد النبی در مدینهالرسول و مسجد گوهرشاد و مسجد اعظم قم که مهترین مرکز درس عالی حوزه علمیه قم به شمار می‌آید، اشاره کرد.[۱۵]
جلسات آموزشی دروس قرآن و معارف اسلامی در مسجد از صدر اسلام تا امروز، شاگردان بسیاری را تربیت و به جامعه اسلامی معرفی نموده است، شاگردانی که بار عظیم فکری و فرهنگی و دینی جامعه اسلامی را در طول قرون گذشته بر عهده داشته و هم اینک نیز بر دوش دارند.
۲. مسجد؛ دانشگاه علوم قرآنی در عصر بعثت و ظهور
مساجد در صدر اسلام، دارای کارکردهای گوناگون عبادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی، تربیتی، ادبی، تبلیغی، روحانی، اقتصادی و قضائی بودند.
در قرون گذشته برخی از این کارکردها با توجه به شرایط و موقعیت‌های گوناگون، تقویت و یا تضعیف و یا به طور کلی حذف شده است. قریب یک قرن پس از ظهور اسلام، کارکرد عمده و اساسی مسجد فقط به جنبه عبادی آن منحصر گردید. با شروع مبارزات امت اسلامی بسیاری از مساجد، احیا و فعال گردید و بسیاری از کارکردها همچون صدر اسلام به مساجد بازگشت، به گونه ای که مساجد نقش اساسی و عمده ای در پیروزی انقلاب اسلامی ایران ایفا کردند.
با تأسیس نهادها و سازمان‌های گوناگون طی سالهای اخیر برخی از کارکرد مساجد به آنها واگذار گردید و عملا کارکردهای مسجد به جنبه‌های ویژه ای همانند برگزاری نماز جماعت، سخنرانی در ایام گوناگون و برگزاری مراسم وفیات، تخصیص و تقلیل یافت.
۳.مسجد؛ جایگاه دانشگاه علوم قرآنی در عصر ظهور
آنگونه که از احادیث بر می‌آید، مساجد عصر ظهور نیز دارای چنین کارکردهایی خواهند بود و آموزش علوم اسلامی و قرآن در آنها جریان خواهد داشت و برای قرآن آموزی، خیمه گاه مسلمانان اعم از عرب و عجم خواهند داشت. ابن نباته از امام علیg نقل می‌کند که فرمودند: «گویا غیر عرب را می‌بینم که خیمه‌هایشان در مسجد کوفه برپاست و به مردم قرآن را همانگونه که نازل شده است یاد می‌دهند.»[۱۶]
امام صادقg نیز فرمودند: «چگونه خواهید بود اگر اصحاب قائم خیمه‌ها را در مسجد کوفه نصب کنند؟ آنگاه (امام) به سوی کوفیان آید و کاری نو از سر گیرد که بر عرب گران آید.»[۱۷]
ج)آسیب شناسی مسجد
مساجد در صدر اسلام نماد وحدت مسلمانان و پایگاه اصلی حکومت اسلامی بودند، ولی امروزه مساجد جهان اسلام از این نقش اساسی به دور مانده اند. آسیب‌های متعددی در شرایط امروزی مساجد را تهدید می‌کند که عبارت است از:
جریانات فکری ضد دین مثل سکولاریسم و لیبرالیسم که دین را به عنوان عامل مخدر، و افراد دیندار را به عنوان مرتجع معرفی می‌کنند.
گسترش ارزشهای مادی و رواج فرهنگ دنیا زدگی و مصرف گرایی.
وجود تشکیلات موازی با کارکردهای مسجد، که متأسفانه بسیاری از مؤسسات قرآنی در سطح کشور از مسجد فاصله گرفته اند.
بی توجهی در برنامه ریزی‌های بلند مدت برای امور مسجد و عدم تخصیص بودجه لازم برای آن که این خود یکی از بزرگترین معضل قرآنی کشور به شمار می‌رود.
فقدان آموزش‌های روز آمد برای عوامل و کارگزارن مساجد.
ناکارایی مسجد در مقایسه با نیازهای اجتماعی دورۀ معاصر و اکتفا به فعالیت‌های عبادی که منجر به عدمِ حضور مردم و بی تفاوتی نسبت به مسجد و برنامه‌های آن می‌شود.
نداشتن تبلیغات روشمند دینی و استفاده نکردن از ابزار تبلیغاتی مناسب و روزآمد.
نبودن مدیریت واحد در مساجد و نظام مهندسی فرهنگی-قرآنی مسجد.
د) راهکارهای عملیاتی کردن قرآن در مساجد
در فصل گذشته مباحثی پیرامون اهمیت قرآن و مسجد مطرح گردید؛ و همچنین بیان شد که مسجد جایگاه قرآن است و مسجد سرچشمه همه تحولات مهم، در عصر بعثت بوده و مهم‌ترین کانون تحولات عصر ظهور خواهد بود. در این فصل به راهکارها و شیوه‌های عملیاتی کردن قرآن در مساجد اشاره خواهیم کرد. به امید اینکه شاهد اجرا و عملیاتی کردن این شیوه‌ها که در مساجد مهم و مختلف کشور اجرا شده و قابلیت اجرا در مساجد دیگر نیز دارد، باشیم.
در این مقاله برآنیم که چند راه کار مهم و قابل اجرا را در اختیار علاقمندان به معارف قرآن بگذاریم.
۱. حفظ موضوعی قرآن کریم
۱-۱. جایگاه حفظ قرآن کریم:
۱-۱-۱. در آیات:
o خداوند متعال در آیاتی از سوره مبارکه احزاب در ضمن دستوراتی به همراه پیامبر به آنان فرموده است: «و اذکرن ما یتلی فی بیوتکن من آیات الله و الحکمه انّ الله کان لطیفاً خبیراً»(احزاب/۳۴)
«و آنچه را از آیات خداوند و حکمت در خانه‌های شما بازگو می‌شود، حفظ کنید و به خاطرتان باشد؛ حقا که خدا همواره ریزبین و آگاه است.»
علامه طباطبایی مفسر بزرگ قرآن کریم و صاحب تفسیر المیزان در تفسیر این آیه می‌فرماید:
از ظاهر سیاق بر می‌آید که مراد از ذکر، معنای مقابل فراموشی باشد، که همان یادآوری است، چون این معنا مناسب تأکید و تشدیدی است که در آیات است … و در کلمۀ «فی بیوتکن» تأکیدی دیگر است (چون می‌فهماند مردم باید امتثال امر خدا را از شما [همسران پیامبر] یاد بگیرند؛ آن وقت سزاور نیست شما که قرآن در خانه هایتان نازل می‌شود، اوامر خدا را فراموش کنید.) پس معنای آیه این است که شما زنان پیامبر، باید آنچه را که در خانه هایتان از آیات خدا و حکمت تلاوت می‌شود، حفظ کنید و همواره به خاطرتان بوده باشد، تا از آن غافل نمانید و از خط سیری که خدا برایتان معین کرده است تجاوز نکنید.[۱۸]
o « ولقد یسّرنَا القرآن للذّکر فهَل من مدّکر»(قمر/۱۷)
این آیه چند بار در سوره قمر تکرار شده است و معنایش آن است که ما به راستی قرآن را برای تذکر و پندآموزی آسان و قابل فهم کردیم، پس آیا پند گیرنده ای هست؟
با توجه به تفسیری که در آیه قبل از واژه ذکر ارائه گشت، در این جا نیز مفسران بزرگی چون مرحوم طبرسی، مؤلف تفسیر مجمع البیان، بر این باور است که مراد از آسان سازی قرآن برای ذکر، این است که آن را بری حفظ و قرائت آسان نمودیم تا همۀ آیات آن قابلیت از بر خواندن را داشته باشد.[۱۹]
علامه شهید مطهریw در کتاب آشنایی با قرآن در ذیل این آیه می‌فرماید:
«قرآن از کتاب‌هایی است که آمادگی اش برای حفظ شدن از هر کتاب دیگری بیشتر است. عجیب است، شعر را می‌شود حفظ کرد و قرآن شعر هم نیست، نثر است … . در میان نثرها تنها کتاب نثری در عالم که قابل حفظ کردن است، یعنی اصلاً ذهن آن را برای حفظ کردن می‌پذیرد، قرآن است. نکتۀ قابل توجهی که از این آیه استفاده می‌شود و در خارج نیز محقق شده است، این که هیچ کدام از کتاب‌های آسمانی جز قرآن قابلیت حفظ کردن را ندارد.»[۲۰]
o «بل هو ءایات بینات فی صدور الذین اوتو العلم…»(عنکبوت/۴۹)
خداوند سبحان جایگاه قرآن را سینه‌ها و قلوب مؤمنان معرفی می‌کند، نه فقط اوراق و صفحات قرآن، که این امر به خوبی دلالت بر فضیلت و ارزشمندی حفظ قرآن کریم دارد. روشن است هنگامی مؤمنان نهایت بهره و استفاده را از آیات دُرر بار قرآن، خواهند برد که سینۀ خود را مملو از این آیات نورانی سازند.
۱-۱-۲. در روایات:
با بررسی تاریخ و روایات وارده از پیامبر گرامی اسلامn و ائمهj به روایاتی برمی‌خوریم که آنان اصحاب و یاران خویش را به صورتهای گوناگون به حفظ قرآن کریم توصیه فرموده اند. ناگفته پیداست که تشویق به یک امر، نشانگر مطلوبیت و اهمیت آن امر در نظر آن مردان پاک الهی است.
پیامبر گرامی اسلامn به یاران و اصحاب خویش توصیه می‌فرمود: «اقرءوا القرآن و استظهروه فان الله تعالی لایعذب قلبا وعی القرآن»[۲۱] قرآن را بخوانید و آن را به خاطر بسپارید، چرا که خداوند قلبی که قرآن را در خود جای داده است عذاب نمی‌کند.
این امر تا بدان جا مورد توجه و عنایت حضرت بود که دربارۀ افراد بی بهره از حفظ قرآن این گونه می‌فرمودند: «ان الذی لیس فی جوفه شیء من القرآن کالبیت الخرب»[۲۲] کسی که اندرونش چیزی از قرآن نیست، همانند خانه ویران است.
و در روایتی دیگر فرمودند: «عدد درج الجنه عدد آی القرآن فإذا دخل صاحب القرآن الجنه قیل له ارقأ و اقرأ[اقرأ و ارقأ] لکل آیه درجه فلا تکون فوق حافظ القرآن درجه»[۲۳] درجات بهشت به تعداد آیات قرآن است، چون صاحب قرآن وارد بهشت شود، به او گفته می‌شود، بخوان و بالا برو که هر آیه ای را درجه ای است. پس [درآن روز] برتر از درجه حافظ قرآن درجه ای نیست.
۱-۱-۳. اهمیت و جایگاه حفظ در نزد بزرگان دین:
o سیدبن طاووسw در وصیت به فرزند خویش چنین می‌نگارد: « برای تعظیم و تحلیل از مقام وحی و همچنین احیای شعائر اسلامی، تمام قرآن را حفظ و از بر نما»[۲۴]
o رهبر معظم انقلاب: «یک جنبه مهم تر دیگر، حفظ قرآن است. برادران! شماها چرا قرآن را حفظ نمی‌کنید؟ شماها جوانید. والله مکرر اتفاق افتاده که با خودم فکر کرده ام و گفته ام که اگر ممکن باشد، هرچه دارم بدهم و حفظ قرآن را بگیرم.[۲۵]
ایشان در جای دیگر می‌فرمایند: «مردم مسلمان ایران باید حفظ قرآن را جدی بگیرند و آن را به عنوان سرمایه ای بزرگ در زندگی خویش به کارگیرند. این شرف بزرگی است که آیات الهی برای همیشه در ذهن و دل شما ماندگار باشد، ما به قرآن نیاز داریم.»[۲۶]
همچنین ایشان می‌فرمایند: «یکی از چیزهایی که می‌تواند تدبر در قرآن را به ما ارزانی دارد، حفظ قرآن است، ما حافظ قرآن کم داریم. ان شاءالله ما باید ده میلیون نفر حافظ قرآن داشته باشیم.»[۲۷]
۱-۲.تبیین طرح
با توجه به مقدمه فوق که اهمیت و جایگاه حفظ بر همگان آشکار شد، هرچند که بحث در این باره بسیار است و بنای ما در این مقاله بر اختصار است؛ بنا به فرمودۀ مقام معظم رهبری حفظه الله ما باید ده میلیون حافظ قرآن داشته باشیم که بحمدالله نهضت فراگیری در حوزه حفظ قرآن را در کشور شاهد هستیم.
اما این نکته را باید مد نظر داشت که تمام اقشار جامعه توفیق حفظ کامل قرآن را ندارند و رهبر معظم هم به این مسئله واقفند که از میان جمعیت ۷۵ میلیونی کشور تقاضای ده میلیون حافظ کرده اند. حال باید بررسی گردد که آیا راه کار دیگری هم وجود دارد که تمام اقشار جامعه بتوانند از معارف قرآن و حفظ آن بهره مند گردند؟ در پاسخ می‌گوییم: بلی.
در چندین سال قبل با توجه به راه اندازی مؤسسه موقوفه مکتب القرآن ثارالله و احداث شعبات متعدد[۲۸] و نظر به اینکه در طول سالیان متمادی جهت تبلیغ به مناطق جنوب کشور عزیمت نموده و از آن جـا کـه برنامه‌های مؤسسه حول محور قرآن و عترت می‌چرخید، قشرهای مختلف جامعه اعم از محصل، کارمند، کارگر، دانشجو، طلبه، خانم‌های خانه دار و … که علاقه مند به حفظ قرآن کریم بوده اما بنا به دلایلی از جمله عدم وقت و توان کافی، مشغله‌های زندگی و … توفیق حفظ قرآن را پیدا نمی‌کردند، پیشنهاد طرحی می‌دادند که کاری کنید تا ما هم از قافله حافظان قرآن کریم عقب نمانیم و حداقل روزانه یک آیه را همراه با ترجمه و مفاهیم آن حفظ کنیم.
از آنجا که کتابی در این عرصه وجود نداشت جزواتی را به عنوان طرح مقدماتی آماده کرده و در اختیار عزیزان قرار دادیم و با توجه به علاقمندی اقشار مختلف بالاخص جوانان و نوجوانان و تجربه موفق حفظ موضوعی، موفق شدیم با استعانت از خداوند متعال، کتاب آیه‌های ماندگار[۲۹] را در پنج جلد با هدف ماندگاری و کاربردی کردن آیات در دل و جان خواننده تدوین نمائیم، که این مجموعه پنج جلدی، در اصل؛ شیوه قرآن آموزی پیامبر اکرمn است که روزی یک آیه را بر مردم تلاوت می‌کردند، سپس ترجمه و شرح و در ادامه نکته‌های آن را بیان می‌فرمودند و یاد آور می‌شدند که این آیه را حفظ کرده تا روز بعد آیۀ دیگری را آموزش دهند. و ما هم بنابر این سیره نبی مکرم اسلامn بیش از ۵۰۰ موضوع را از قرآن استخراج کرده و برای هر موضوع به ترتیب موضوع، آیه، ترجمه آیه، درس، توضیح مختصر و نکته‌های ناب را ذکر کردیم.
لازم به ذکر است این طرح ویژه نوجوانان و جوانان و بزرگ سالان بود.
اما در راستای حفظ موضوعی ویژه کودکان، بعد از نشر آیه‌های ماندگار و استقبال گروه‌های مختلف تصمیم به تدوین حفظ موضوعی ویژه کودکان گرفتیم که با همکاری مؤسسه قرآن و عترت ثقلین قم و جمعی از متخصصین و مؤلفین عرصه قرآن در پنج جلد منتشر گردید.
مجموعه آیه‌های مهربانی که ویژه کودکان است می‌تواند هفته ای یک آیه را در ضمیر کودک نهادینه کند. که در اصل یک روز کامل کودک را با قرآن به تصویر کشیده است. که با همکاری امام جماعت و یادگیری اعضاء مسجد هفته ای یک آیه را با کودک تمرین کرده و موضوعات مختلف و کوتاه قرآنی در حوزه کودک و خانواده او نهادینه گردد.
۲. طرح راهی به سوی نور ۱، ۲ و ۳:
در راستای عمل کردن به مفاهیم قرآن کریم طرحی را در بیش از بیست مسجد مهم در سطح مراکز استان‌ها و شهرستان‌های مختلف اجرا کردیم که بحمدالله بسیار تأثیرگذار بوده و نتایج نظر سنجی نشان از رضایت‌مندی مخاطبین مسجدی و غیر مسجدی داشته است.
همان‌طور که می‌دانید یکی از راه‌های عمل به قرآن کریم آشنایی در نهایت عمل به رساله توضیح المسائل است که متأسفانه بسیاری از مخاطبین ما با احکام شرعی خود ناآشنایند. بر اساس یک آسیب شناسی، طرح راهی به سوی نور ۱ و ۲ و ۳ را مدنظر قرار داده و موفق به اجرای آن شدیم.
توضیح و شرح مختصر:
راهی به سوی نور ۱: مجموعه ۱۵ درس مباحث اصول اعتقادی است که مهمات و مباحث مبتلابه اعتقادی در قالب ۱۵ درس به صورت بسیار ساده و روان در قالب ۱۵ جلسه برای مخاطبین بیان می‌گردد.
راهی به سوی نور ۲: مجموعه ۲۰ درسی مباحث احکام به صورت دسته بندی و نموداری و پاورپوینت است؛ و احکام مبتلا به شرع مقدس که در رساله‌های توضیح المسائل مراجع آمده را با بیانی ساده و شیوا برای مخاطب بیان می‌دارد.
راهی به سوی نور ۳: مجموعه ۱۵ درسی اخلاق نظری و عملی و آداب اسلامی است که این دروس نیز به صورت موردی و طبقه‌بندی شده در اختیار مخاطب قرار می‌گیرد.
لازم به ذکر است در هر بخش این طرح، در هر سه مورد اخلاق، احکام و عقاید در ابتدا و قبل از اجرای طرح بروشورهایی که هر کدام حاوی یکصد سؤال تشریحی برگرفته از جزوات، بین فراگیران توزیع گردیده و هیجان مخاطب را تحریک کرده و فرد را برای دریافت پاسخ به کلاس‌ها و دوره‌ها هدایت می‌کند.
این طرح در قالب‌های متعددی می‌تواند برگزار گردد. به عنوان مثال راهی به سوی نور۲ که اختصاص به مسائل احکام دارد، در ۵ جلسه ۹۰ دقیقه ای و ۱۰ جلسه ۶۰ دقیقه ای و ۲۰ جلسه ۳۰ دقیقه ای و ۴۰ جلسه ۱۵ دقیقه ای و ۶۰ جلسه ۱۰ دقیقه ای و ۱۰۰ جلسه ۵ دقیقه ای قابل اجراست و امام جماعت می‌تواند در همین قالب‌های فوق جلسات مهم احکام را برگزار نماید.
خوبی این طرح این است که مخاطب ما حداقل با پاسخ یک صد سؤال عقیدتی، یک صد سؤال فقهی و یک صد سؤال اخلاقی آشنا می‌گردد که در طرح احکام فراگیری که در دوره‌ها شرکت می‌کند با پاسخ بیش از ۵۰۰ سؤال فقهی آشنا می‌گردد که تمام این مسائل، مقدمه ای و راهی به سوی عمل به معارف بلند قرآن کریم است.
۳. طرح محافل انس با قرآن و عترت و کرسی تلاوت قرآن
یکی از راه‌های جذب افراد به سوی معارف بلند قرآنی؛ تجوید، روخوانی و روان‌خوانی، حفظ، قرائت و … است. محافل انس با قرآن و دعوت از شخصیت‌های قرآنی و استفاده از نخبگان و فراگیری قرآنی مسجد و مدرسه و نزدیک آن و … می‌باشد. بارها شاهد بوده ایم افرادی که جذب برنامه‌های قرآنی شده اند، شروع به کار آنها و جرقه ای که در دل آنها زده شده است از همین محافل انس با قرآن و عترت است که مخاطب را با ظرفیت‌های درونی خود آشنا می‌کند و او را به فکر عملیاتی کردن آن در درون خود می‌اندازد و تأثیر فوق العاده زیادی در روح و روان وی داشته و اور ابه سمت و سوی برنامه‌های قرآنی سوق می‌دهد.
در این محافل که هم از قاریان و هم از حافظان جوان و نوجوان و خردسال استفاده می‌شوند و با برنامه‌های متنوعی از قبیل مسابقه و جایزه همراه است، خانواده‌های قاریان و حافظان را با توانمندی‌های فرزندانشان آشنا نموده و خانواده‌های دیگر را تشویق می‌کند.
در ضمن نباید از این نکته غافل شد که سخنران ویژۀ برنامه اگر از شخصیت‌های قرآنی باشد می‌تواند تأثیر بسیار زیادی بر مخاطب جهت سوق جوانان به سمت قرآن باشد.
۴. طرح خانه‌های قرآنی نور
o پیامبر اعظمn : «نوروا بیوتکم بتلاوه القرآن»[۳۰]
امام جماعت می‌تواند با هماهنگی هیئت امناء و تشکل‌های فرهنگی مسجد؛ با شناسایی خانواده‌های محل، آماری از مجاورین و همسایگان مسجد را با ذکر تمام مشخصات: نام، نام خانوادگی، تعداد فرزندان، شغل، تحصیلات، مشکلات، محاسن و توانمندی‌ها آنها را در دفترچه ای تهیه کرده و طی یک برنامه سالیانه حداقل یکبار به خانواده‌ها سرکشی نمایند که این به مراتب در جذب مجاورین به مسجد مؤثر خواهد بود. بعد از شناسایی کامل محل و اطلاعات و آمار دقیق می‌توان چندین خانه را به عنوان خانه قرآنی نور تشکیل دهند و جلسات قرآنی که قرار است در مسجد شکل گیرد در خانه اعضاء مسجد و مجاورین برگزار گردد. بعد از آن مرحله دوم طرح این است که خانواده‌هایی که آمادگی خود را اعلام کنند، می‌توانند روز مشخصی را در هفته معین کنند و علاقمندان به قرآن را به خانه خود دعوت کنند و از مفاهیم قرآن بهره برند. برنامه‌های انس با قرآن در خانه‌های قرآنی می‌تواند متنوع و جذاب برگزار گردد که باعث رونق جلسات قرآنی گردد.
۵. نشریه هفتگی قرآنی تک برگی مسجد
از آنجا که مسجد محور امورات فرهنگی محل است؛ لذا تنها برای نمازگزاران مسجد نباید برنامه داشته باشد و هنر امام جماعت مسجد و دیگر تشکلات فرهنگی در مسجد آن است که برای افرادی که در همسایگی مسجد بوده و در آن مکان مقدس حضور پیدا نمی‌کنند، برنامه ریزی کنند. که با تبلیغ مکتوب (نشریه تک برگی) که می‌توان بیش از بیست ستون در آن قرار داد با یک طراحی ساده اما زیبا و جذاب، آموزه‌های قرآنی ناب را بین همسایگان و مجاوران مسجد توزیع کرده و آنان را با فرهنگ اسلامی قرآن مجید آشنا نمود. این نشریه بسیار کم هزینه اما بازدهی بسیار بالا دارد که تشکل‌های فرهنگی در مسجد می‌توانند آموزه‌های مهم در حوزه قرآن و عترت و اخبار مهم مسجد، محل، شهر، کشور، جهان و هشدارهای تربیتی-اخلاقی را از طریق همین نشریه تک برگی در اختیار مجاوران مسجد قرار دهند.
مهم‌ترین ویژگی‌های این طرح این است که؛
چند گروه جوانان را مشغول فعالیت فرهنگی و تبلیغ مکتوب می‌کند؛
آموزه‌های قرآن را به دست مخاطبین غیر مسجد به صورت مکتوب می‌رساند؛
در جذب افراد به سمت و سوی مسجد و قرآن بسیار مؤثر است؛
کم هزینه اما بازدهی بالا دارد.
فهرست بعضی از ستون‌ها که می‌تواند در نشریه گنجانده شود را به صورت خلاصه می‌آوریم:
حفظ موضوعی(هر هفته یک آیه ذکر گردد همراه با ترجمه و نکته‌های ناب)؛
هشدارهای تربیتی قرآن؛
قصه‌های قرآنی کوتاه؛
اندرزهای قرآنی؛
احکام؛
یک نکته اخلاقی؛
یک روایت زیبا؛
برنامه‌های مسجد؛
سیره شهداء؛
سیره امام و رهبری؛
اخبار مسجد؛
طنز؛
سؤال مسابقه پیامکی؛
دل نوشته و … .
۶. طرح انس با قرآن و تلاوت روزانه قرآن کریم همراه با ترجمه و مفاهیم
خداوند در قرآن می‌فرماید: «لقد منّ الله علی المؤمنین اذ بعث فیهم رسولاً من انفسهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین»(آل عمران/۱۶۴)
در آیه شریفه فوق یکی از وظایف پیامبر عظیم الشأن اسلامn را تلاوت قرآن می‌داند. و در روایات فراوان تأکید بر تلاوت قرآن شده است که روزانه حداقل چند آیه بخوانید. راه کاری که در بعضی از مناطق تجربه شده است طرح انس روزانه مسجدیان و خانواده آنها با قرآن مجید می‌باشد. در این طرح، دفترچه ای آماده شده است که طی یک برنامه ریزی یک ساله در جدولی مشخص، روزانه یک صفحه و نیم قرآن همراه با ترجمه و مفاهیم، تلاوت می‌گردد، که تمامی اعضاء مسجد به همراه خانواده و فرزندان می‌توانند با هماهنگی و نظارت و مدیریت امام جماعت این طرح را طی یک سال انجام دهند. که در همین دفترچه جدول‌هایی جهت یادداشت نکته‌های ناب تفسیری، آموزه‌ها و برداشت‌ها و حفظ موضوعی ۵۰ آیه طراحی شده که مخاطب در کنار تلاوت می‌تواند جهت یادداشت مختصر و ذکر آدرس و کد تحقیقی بهره ببرد. این طرح در چند مسجد شیراز و نقاط دیگر اجرا گردید که بحمدالله با استقبال خوبی مواجه گردید و جوانان و نوجوانان زیادی در این طرح شرکت کردند. لذا ائمۀ جماعات می‌توانند با توزیع دفترچه و نظارت حداقل ماهی یک بار دفترچه‌ها را ملاحظه کرده و امضاء نماید و از روند اجرای آن مطلع گردد و اگر تعداد شرکت کنندگان زیاد است، با مشارکت افرادی که مورد تأیید امام جماعت می‌باشند، گروه‌بندی کرده و هر گروه را یک نفر مدیریت و نظارت کند. این طرح در حاشیه می‌تواند به صورت مسابقه و اهداء جوایز طی یک سال مخاطب را با قرآن شریف مأنوس کند.
۷. طرح ترجمه و مفاهیم
«هذا بیان للناس و هدی و موعظه للمتقین» (آل عمران/۱۳۸)
این(قرآن) بیان روشنی برای عموم مردم و هدایت و اندرزی برای پرهیزکاران است.
رهبر معظم انقلاب می‌فرمایند: «فهمیدن مفاهیم قرآن، فهمیدن ترجمه کلمه قرآن برای کسانی که به زبان عربی آشنایی ندارند لازم است.»
برای ارائه روشی آسان در آموزش ترجمه و مفاهیم قرآن «طی دو دهه اخیر تلاش‌های بسیاری انجام شده است. نتیجه این کوشش‌‌ها، کشف روش‌های علمی و کاربردی جدید در این زمینه بوده است. روش‌هایی که به فراگیری هرچه زودتر و بهتر مفاهیم قرآن کریم می‌انجامد و علاقه‌مندان را به وادی نورانی تفسیر نزدیک می‌کنند. از جمله روش‌های آموزشی اخیر، روشی است که اساس آن بر آموزش کلمات پر کاربرد و تکراری قرآن نهاده شده است.
با عنایت به اینکه مجموع کلمات قرآن کریم حدود ۷۸ هزار کلمه است که بسیاری از آنها تکراری است. مجموعه کتاب سه جلدی تحت عنوان آموزش ترجمه و مفاهیم قرآن کریم، تألیف حجج اسلام آقایان محدث، صفار و علامی به رشته تحریر در آمده که بیش از ۱۲۰۰ کلمه از کلمات قرآن که حدود دو سوم آنها را کلمات پرکاربرد (بیش از ده مرتبه تکرار) تشکیل می‌دهد، در قالب طرحی آموزشی و با استفاده از آیات قرآن کریم آموزش داده می‌شود به گونه ای که فراگیران می‌توانند بسیاری از آیات ساده قرآن را –که از همین کلمات تشکیل شده اند– معنا کنند و چون تقریبأ تمام معارف اساسی قرآن در همین آیات گرد آمده است، راه یابی به این دسته از معارف قرآن عزیز آسان می‌گردد. فراگیران در این طرح آموزشی با معنای بیش از ۷۶۶ کلمه از کلمات پرکاربرد قرآن آشنا می‌شوند. این کلمه‌ها در قالب ۴۸ درس، در سه کتاب تنظیم شده است.
برادران و خواهرانی که سطح معلومات آنها در حدود سوم راهنمایی باشد با یاری خدای مهربان و اراده استوار می‌توانند با روشی جذاب و ساده در پایان دوره، بسیای از آیات ساده قرآن را ترجمه کنند و با معنای بیش از ۸۶ درصد از کلمات و واژه‌های قرآن کریم آشنا شوند. البته لازم به ذکر است که دانستن معنای ۸۶ درصد کلمات قرآن به هیچ وجه قرآن آموز را از تفاسیر بی نیاز نخواهد کرد و در اصل نقطۀ آغازی برای انس با قرآن کریم است. و در او احساس نیاز به فهم دقیق قرآن را قوت می‌بخشد و وی را نسبت به پیگیری علوم و معارف قرآن شائق می‌کند.
سخن آخر در این مرحله این که : این طرح به عنوان طرح ملی وزارت فرهنگ و ارشاد شناخته شده که طی چندین سال در اقصی نقاط کشور در مؤسسات قرآنی اجرایی گردیده و بحمدالله استقبال خوبی از این طرح شده و توفیقات زیادی در زمنیه ترجمه و مفاهیم داشته است.
۸. طرح جامع آموزش روخوانی و روان‌خوانی ویژه کودکان
همان گونه که امیرمؤمنان علیj می‌فرمایند: «العلم من الصغر کالنقش فی الحجر»[۳۱]؛ علم و آموزش در کودکی مانند حکاکی در سنگ است. آموزش روخوانی و روان‌خوانی قرآن کریم را باید از سنین کودکی شروع کرد تا در بزرگسالی ما با معضل بی سوادی در حوزه قرآن مواجه نشویم.
طرحی که در بیش از ۱۶۰ نقطه کشور در حال انجام است و بحمدالله با رشد بسیار خوبی مواجه شده و دارای استاندارد‌های علمی و آموزشیِ آموزش و پرورش و بهزیستی نیز می‌باشد؛ طرح آموزش روخوانی و روان‌خوانی پیش دبستانی مؤسسه موقوفه مکتب القرآن ثارالله است.
پس از یک دوره آموزشی یک سال تحصیلی(مهر تا اردیبهشت)، کودکان شش ساله با روخوانی و روان‌خوانی قرآن آشنا شده و با تسلط کامل قرآن را بخوانند، و بزرگان و مسئولینی که از این طرح بازدید کرده اند به همین مسئله اذعان دارند.
این طرح با شروع فصل مدرسه و ایام تحصیلی، پیش دبستانی نیز شروع به فعالیت می‌کند. کتاب اول، آموزش حروف الفبا است که در قالب ۵ داستان، حروف‌هایی که بین فارسی و عربی مشترکند، آموزش داده می‌شود که حدود ۶ هفته زمان لازم دارد. درضمن ترکیبات فارسی به صورت شفاهی کار می‌شود تا نوآموز از دوگانگی آموزش در اول ابتدایی مصون بماند که این نیز حدود ۲ هفته زمان لازم دارد. کتاب دوم، کتاب کار روخوانی قرآن است که بعد از آموزش حروف الفبا، صدای‌های کوتاه و کشیده در قالب شعر، قصه، بازی آموزش داده می‌شود و پس از اجرای موفق این مرحله جشن قرآن گرفته می‌شود و در همین جشن کتاب قرآن برای شکوفه‌ها هدیه داده می‌شود. کتاب سوم؛ کتاب قرآن برای شکوفه‌ها است که پس از اجرای موفق دو مرحله قبل، مربی شروع به تدریس کتاب مذکور کرده و کار تدریس روخوانی انجام می‌شود و نوآموز می‌تواند تا اردیبهشت ماه هر کجای قرآن را که بخواهد با تسلط روخوانی نماید. در ادامه از اول مهر تا اردیبهشت دو کتاب دیگر نیز در حاشیه تدریس می‌شود. کتاب کار شکوفه‌های قرآنی که تمام مفاهیم دینی، علوم، ریاضی، هنر، بهداشت و سرفصل‌های آموزشی ابتدایی به صورت هفته به هفته و روزنگار از اول مهر تا پایان سال تحصیلی کار می‌شود و کتاب عطر آیه‌ها که شامل سه بخش است؛ ۱۴ سوره، نماز، حفظ دعاها و آیات و احادیث کاربردی.
ائمه جماعات محترم می‌توانند در مسجد اتاقی را برای مهد کودک یا پیش دبستانی در نظر گیرند و کودکان را از سنین پایین با روخوانی قرآن آشنا کنند. مسئولین محترم مرکز رسیدگی به امور مساجد نیز می‌توانند به صورت گسترده دوره تربیت مربی، ویژه خواهران علاقمند، برگزار کنند، که پس از موفقیت در این دوره می‌توانند تدریس در پیش دبستانی‌ها را شروع کنند.
لازم به ذکر است که مؤسسه موقوفه مکتب القرآن ثارالله تا به حال بیش از سی دوره تربیت مربی برگزار کرده و در حدود بیش از هشت هزار نفر را در کل کشور آموزش داده است. این مرکز می‌تواند با تعامل با مؤسسه مذکور زمینه برگزاری دوره تربیت مربی را فراهم نماید.
۹. طرح جامع روخوانی و روان‌خوانی قرآن کریم
از آنجا که قرآن کتاب هدایت است و به عنوان کتاب راهنمای زندگی و سعادت انسان است لازم است که تمامی مسلمانان حداقل بر روخوانی و روان‌خوانی قرآن تسلط کافی داشته باشند و ننگ است برای شیعه و یک مسلمان که از خواندن و تلاوت این کتاب سعادت بی بهره باشد. لذا پیشنهاد نهضت فراگیری روخوانی و روانخونی در تمامی شهرها و در تمامی سطح کشور با محوریت مسجد می‌تواند نقطه عطفی در تحول قرآن باشد. ما متأسفانه شاهدیم که درصد بسیار بالایی از تحصیل کردگان ما با روخوانی قرآن بیگانه هستند و توانایی تلاوت و قرائت قرآن را ندارند. و بر همین مبنا همان‌طور که در سوادآوزی نهضت فراگیر و عزم ملی صورت می‌گیرد، به نظر می‌رسد که شایسته است در بحث روخوانی و روان‌خوانی هم یک نهضتی فراگیر و عزم ملی و مدیریت جهادی صورت بگیرد تا ما در کشور امام زمانf کسی نداشته باشیم که نتواند قرآن را بخواند.
۹-۱. راه کار علمی ویژه جوانان و بزرگسالان:
پیشنهاد می‌گردد یک دوره تربیت مربی روخوانی و روان‌خوانی برگزار گردد و علاقمندان پس از فراگیری دوره مانند مربیان نهضت سوادآموزی، خود به دنبال مخاطب رفته و آنان را با روخوانی قرآن آشنا کنند. همان‌طور که در سواد آموزی باید بی‌سوادی را ریشه کن کرد در قرآن آموزی هم باید به جایی برسیم که بی سواد قرآنی نداشته باشیم. و این مربیان نیز می‌توانند ساعتی را در شبانه روز خالی کرده و در اختیار مسجد قرار دهند که در هر ساعت شبانه روز کسی خواسته باشد قرآن بیاموزد افرادی داشته باشیم که بتوانند روخوانی و روان‌خوانی را در همه مقاطع سنی و تحصیلی آموزش بدهند.
لازم به ذکر است طرحی که ویژه نوجوانان در برخی مناطق کشور اجرا می‌گردد که سابقه بسیار زیادی داشته و هنوز هم رواج دارد و با استقبال خوب خانواده‌ها همراه است؛ طرح مکتب خانه‌هاست.
خانواده‌ها مقیدند که فرزندانشان را پس از تعطیلی مدارس به مکتب خانه که در یک اتاق یا گوشه ای از مسجد می‌باشد، می‌فرستند و طی دو ماه زیر نظر استاد، موفق به روخوانی و روان‌خوانی کامل قرآن می‌گردند. و بعضاً یک نوآموز تمام قرآن را با یک استاد جلو رفته و تمام آیات آن را برای استاد می‌خواند و اشکالات او گرفته می‌شود.
اینجانب در یک برنامه تابستانی که در یکی از مناطق (بخش وراوی از توابع شهرستان قهر فارس) جهت تبلیغ اعزام شده بودم؛ با مکتب‌خانه ارتباط خوبی داشته و هر روز در آن شرکت می‌کردم. در پایان دورۀ کلاس درصورتیکه قرآن‌آموزی، موفق به یادگیری روخوانی کامل قرآن می‌شد، برنام خاصی را برگزار می‌کردند. بدین صورت که قرآن را در یکی سینی که با پارچه سبز تزیین شده بود قرار می‌دادند و بر روی سر او گذاشته و از او می‌خواستند که جلو حرکت کند. درحالی‌که استاد و بقیه شاگردان پشت سر او قرار گرفته و به سمت منزل وی حرکت می‌کردند و اشعاری را با هم زمزمه می‌کردند. به درب خانه که می‌رسیدند، والدین قرآن‌آموز و بستگان و همسایگان به استقبال قرآن‌آموزان رفته و گوسفند قربانی می‌کردند. سپس افراد را به درون خانه هدایت می‌کردند. قرآن‌آموز در یک سکوی خاص که تزیین کرده بودند بر روی کرسی نشسته سورۀ الرحمن را تلاوت می‌کرد و به آیه «فبأی الاء تکذبان» که می‌رسید بقیه جواب می‌دادند. برنامه که تمام می‌شد از استاد به پاس زحمت و تلاش وی تشکر کرده و هدیۀ ویژه‌ای به وی تقدیم می‌کردند، سپس هدیه‌ای ویژه فرزند خود و هدایایی هم به هم‌شاگردهای وی تقدیم می‌کردند. و جالب تر اینکه بستگان و همسایگان هم به فردی که قرآن را به اصطلاح خودشان ختم کرده بود به تناسب، هدیه به رسم یاد بود تقدیم می‌کردند.
طرح نسیم قرآن در ضیافت رحمن (ویژه ماه مبارک رمضان)
در این طرح، اعضا در صحن مسجد به صورت حلقه ای یا ستونی در کنار رحل قرآن نشسته اند، روحانی و یا امام جماعت مسجد به عنوان مدیر جلسه برنامه را با یک صلوات آغاز می‌کند. در ادامه از آنجا که هر جزء قرآن به رسم‌الخط عثمان‌طه ۲۰ صفحه است، هریک از اعضاء یک صفحه از قرآن را می‌خوانند و صفحه دهم که تمام شد یک استراحت داده می‌شود. و پس از پذیرایی مختصر میان برنامه امام جماعت چند مسئله شرعی پیرامون احکام روزه بیان می‌دارد. و از کودکان حاضر در جلسه خواسته می‌شود که سوره‌های جزء ۳۰ را از حفظ بخوانند. در ادامه، ده صفحه بعد را ده نفر از اعضاء تلاوت می‌کنند و بقیه به آن صفحه گوش فرا می‌دهند. پس از اتمام جزء، امام جماعت آیاتی از جزء قرائت شده را انتخاب کرده و تفسیری از آن ارائه می‌نماید.
برای شب بعد، از حاضران می‌خواهد که ۲۹ جزء غیر از جزئی که فرداشب در مسجد قرائت می‌گردد تلاوت کنند که هر کدام یک جزء کمتر یا بیشتر بسته به تعداد شرکت کنندگان دارد را قرائت کنند تا شب بعد که در جلسه قرائت قرآن شرکت می‌کنند ۲۹ جزء قرائت شده و از ۳۰ جزء فقط یک جزء باقی مانده است و هنگامی که این یک جزء را در مسجد قرائت کنند کل قرآن به صورت دسته جمعی ختم می‌گردد.
در حاشیه این برنامه، طبق سنت و رسم و رسوم مؤمنین در ختم قرآن، عزیزانی که سوره یس و الرحمن و اخلاص را بخوانند، شیرینی می‌دهند. عزیزانی که سوره یس و اخلاص را قرائت کرده پذیرایی جلسه و عزیزی که سوره الرحمن را قرائت کرده چند هدیه برای سؤالات مسابقه به کودکان حاضر در جلسه که قرآن از حفظ می‌خواند به امام جماعت تحویل می‌دهند. در خلال برنامه امام جماعت سؤالاتی را می‌پرسد و جوایزی تقدیم می‌کند. از ویژگی‌های این برنامه این است که هیچ هزینه مادی ندارد و همه از مخاطبین دریافت می‌گردد و کاملاً مردمی است. از آنجا مسجد طراز اسلامی که در زمان صدر اسلام و ائمه هدیj و همچنین عصر ظهور و حضور حضرت حجت f در همۀ امور نقش محوری دارد و امام جماعت هم محور فعالیت‌های مسجد است، لذا پیشنهاد می‌گردد اعزۀ گرامی، ائمۀ جماعات محترم مساجد در ابتدا یک بانک اطلاعاتی در مسجد تشکیل داده بدین صورت که فرم‌های مخصوص والدین و فرزندان تهیه کرده و از همه مجاورین مسجد خواسته شود که در این داده آماری شرکت نمایند.
پس از شناسایی مخاطبین اعم از مجاورین و اهل مسجد از ظرفیت‌های بالقوه موجود در همسایگی مسجد و در محل مد نظر می‌توان در امور مختلف عمرانی، اقتصادی، فرهنگی و … بهره‌های فراوان برد. بعنوان مثال، از معلمان جهت کلاس‌های تقویتی ویژه کودکان و نوجوانان و محصلین؛ از پزشکان جهت مشاوره پزشکی و ویزیت اهالی جهت پیشگیری از بیماری‌ها؛ از وکلا جهت مشاوره حقوقی؛ از کارمندان جهت استفاده اهل محل از ایشان در راستای ارتقاء شکوفایی محل؛ و … .
تا این که از همه ظرفیت‌ها استفاده گردد و اهالی محل گروه بندی شده و نقش مهمی در ارتقای مسائل فرهنگی، امنیتی، عمرانی، اقتصادی و … محل داشته باشند.
منابع:
قرآن کریم.
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ۱۱۱۰ق، دارالاحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
حسینی مرعشی، نورالله، احقاق الحق،مکتبه المرعشی، ۱۰۱۹ق.
طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، جامعه مدرسین قم،۱۴۰۲ق.
هاشمی رفسنجانی، علی اکبر، فرهنگ قرآن، کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم،قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۷.
الطبرسی، فضل الله بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۵۴۸ق، انتشارات ناصرخسرو، تهران،۱۳۷۶ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ۳۲۹ق، دارالمکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
نهج الفصاحه، ابوالقاسم پاینده، چاپ سوم، انتشارات خاتم الانبیاء، اصفهان، ۱۳۸۵ش.
نوبهار، رحیم، سیمای مسجد، چاپخانه اعتماد، قم، ۱۳۷۳.
عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، قم، نوید اسلام، ۱۳۸۳ق.
قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، دار المکتب الاسلامیه، تهران، چاپ هشتم، ۱۳۷۸.
اله یاری، محمد، آیه های ماندگار، مکتب القرآن ثارالله، قدسیان، چاپ اول، ۱۳۹۰.
[۱]. میرداماد، الروائح السماویه، ص۲۰۴.
[۲]. .لغت نامه دهخدا.
[۳]. .المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ص ۳۴۵_ باب السین، کلمه مسجد و مساجد.
[۴]. .توبه/۱۰۷ و ۱۷.
[۵]. .اعراف/۲۹-۳۱.
[۶]. .جن/۱۸.
[۷]. .آل عمران/۹۶.
[۸]. .مستدرک الوسائل، ج ۳، ص۳۶۳، ح ۳۷۸۶.
[۹]. .نهج الفصاحه، ص، ۵۹۶ ح ۳۰۸۳.
[۱۰]. مستدرک الوسائل ج ۳ ص ۳۵۵ ح ۳۷۶۶.
[۱۱]. بحارالانوار،ج۸۳، ص ۳۶۳.
[۱۲]. حیاه الصحاب ج۳، ص۱۰۶.
[۱۳]. الکافی، ج۴، ص ۲۷۲ و ۴۲۱-۴۲۳.
[۱۴]. مستدرک الوسائل، ج ۳، ص ۳۶۲.
[۱۵]. سیمای مسجد، ج۲، فصل ۶.
[۱۶]. البحار، ج۱۵۲، ص ۳۶۴، ح۲۴۱.
[۱۷]. البحار، ج۲، ص ۳۴۴.
[۱۸]. المیزان، ج ۱۶، ص ۴۶۸.
[۱۹]. تفسیر مجمع البیان، ذیل آیه شریفه.
[۲۰]. آشنایی با قرآن، ج ۵، ص ۲۲۷.
[۲۱]. مستدرک الوسائل، ج۴، ص۲۴۵، باب استحباب حفظ القرآن.
[۲۲]. میزان الحکمه، ج ۱، ص ۴۸۱۶، ح ۱۶۴۷۴.
[۲۳]. بحارالانوار، ج۸۹، ص۲۲.
[۲۴]. .گنجینه وصایا، ص ۱۹۷.
[۲۵]. .بیانات در دیدار با قاریان قرآن، ۲۲/۱۰/۷۰.
[۲۶]. قرآن کتاب هدایت، ص ۴۳.
[۲۷]. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با جمعی از قاریان و حافظان کشور، ۱۱/۵/۹۲.
[۲۸]. مؤسسه موقوفه مکتب القرآن ثارالله در سال ۱۳۷۱ تأسیس و تا کنون بیش از ۳۶۰ شعبه و مرکز آموزشی در اکثر نقاط کشور دارد.
[۲۹]. آیه‌های ماندگار در پنج جلد به شرح ذیل تدوین گردیده است: جلد اول: موضوعات اعتقادی (توحید و عدل، نبوت و امامت، معاد و قیامت)؛ جلد دوم: موضوعات اخلاقی-تربیتی؛ جلد سوم: موضوعات اجتماعی- سیاسی، فقهی، اقتصادی؛ جلد چهارم: موضوعات اعلام، گروه‌ها و طوایف؛ جلد پنجم: موضوعات تاریخی، پدیده‌های طبیعت و حیوانات، گوناگون.
در این مجموعه پنج جلدی تلاش بر رعایت حال عموم اقشار جامعه بوده و تا حد توان سعی شده است که مطالب ساده و روان و از منابع کاملاً متقن و مستدل استفاده گردد. لازم به ذکر است که آیه‌های ماندگار در هجدهمین نمایشگاه بین المللی قرآن کریم با حضور مسئولین ارشد کشوری رونمایی گردید.
[۳۰]. بحارالانوار، ج ۹۲, ص ۲۰۰.
[۳۱]. بحارالانوار، مجلسی، ج ۱، ص ۲۲۴.
برچسب:راهکارهای جذب مخاطب در مساجد