تنظیم خانواده

تنظیم خانواده
1- لزوم رعایت تنظیم خانواده را تشریح کنید؟
الف) جمعیت و تأمین غذا
ب ) رشد بی رویه جمعیت و نظام آموزشی
ج ) رشد بی رویه جمعیت و نظام اقتصادی
د ) رشد جمعیت و مسکن
ه) رشد جمعیت و بهداشت
و ) رشد جمعیت و محیط زیست
ز ) رشد جمعیت و خدمات عمومی
ح ) رشد جمعیت و مسؤولیتهای اجتماعی بانوان
2- تنظیم خانواده را تعریف کنید؟
فاصله گذاری مناسب بین بارداریها و کنترل تعداد فرزندان با استفاه از روشهای پیشگیری از بارداری با توجه به امکانات اقتصادی، قدرت جسمی و روانی والدین را تنظیم خانواده گویند.
3- اهداف تنظیم خانواده را بنویسید؟
1. کاهش مرگ و میر مادران و نوزادان؛ کاهش معلولیت و ناتوانیهای ناشی از حاملگیهای ناخواسته
2. کاهش بیماریهای مادر زادی با جلوگیری از زایمانهای دیرهنگام
3. جلوگیری از حاملگیهای ناخواسته و سقطهای غیرقانونی
4. جلوگیری از سوء تغذیه مادران و کودکان با فاصله گذاری مناسب بین فرزندان
5. تأمین سلامت جسمانی و روانی مادران
6. کمک به خانواده ها در جهت داشتن تعداد فرزندان دلخواه و متناسب با امکانات اقتصادی جسمانی و روانی آنها.
4- روشهای متداول پیشگیری از حاملگی را نام ببرید؟
1. روشهای مکانیکی شامل:
الف) پوشش برای مرد (کاندوم)
ب ) دستگاه داخل رحمی (IUD)
2. روشهای شیمیایی شامل:
الف) قرصهای خوراکی ضد بارداری
ب ) هورمونهای تزریقی
ج ) کپسولهای کاشتنی
3. روشهای جراحی شامل:
الف) بستن لوله در مردان (وازکتومی)
ب ) بستن لوله در زنان (توبکتومی)
5- مزایای استفاده از قرصهای ضد بارداری را بنویسید؟
1. مصرف قرصهای پیشگیری از بارداری نه تنها منجر به سرطان نمی شود، بلکه از برخی انواع سرطان پیشگیری می کند.
2. استفاده از قرصهای ضد بارداری منجر به نازایی نمی شود بلکه پس از قطع مصرف قرص در ظرف چند ماه، قدرت باروری بازمی گردد.
3.استفاده از قرصهای ضد بارداری منجر به تولد نوزادان ناهنجار نمی شود و اگر در زمان حاملگی مصرف نشده باشد نوزادان سالم متولد خواهند شد.
4. قرصها برای اینکه مؤثر واقع شوند باید به طور مرتب و صحیح مورد استفاده قرار گیرند.
همیشه زنان، از این پس مردان!
گروهی از زوج ها از لحاظ جنسی فعال و بارور هستند، ولی تمایلی به بچه دار شدن ندارند. این گروه باید از روش های مؤثر پیشگیری از بارداری استفاده کنند. تحقیقات نشان داده است که اگر زوجین از هیچ گونه روش پیشگیری از بارداری استفاده نکنند، حدود ۹۰ درصد زنان در طی مدت یک سال حامله می شوند. در کشور ما نیز، با وجود دسترسی آسان به وسایل پیشگیری از بارداری، سالانه حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار حاملگی ناخواسته اتفاق می افتد که به طور عمده ناشی از استفاده نکردن از وسایل پیشگیری از حاملگی است.

در اینجا تمام کارها در امتداد خطی سبز۱ انجام می شود. خواه ناخواه توجهت به افراد حاضر جلب می شود. مردان و زنان در کنار یکدیگر خط سبز را دنبال می کنند. صحبت هایی می شنوی. آنها از مسائلی حرف می زنند که هرگز بیرون از این خط نمی توان به آسانی بیانشان کرد.
ـ شما چند فرزند دارید؟
ـ یک پسر.
ـ پس چرا وازکتومی؟
ـ من و همسرم دخترعمو، پسرعمو هستیم، متأسفانه پسر ما تالاسمی دارد. متخصصان توصیه کرده اند که دیگر بچه دار نشویم. ما هم آمده ایم اینجا.
پسر کوچک و رنگ پریده ای را می بینم که به گردن مادرش آویزان است. چشمان گودافتاده و جثه نحیفی دارد. او هم به خط سبز خیره شده است.
ـ همسر من مدت ها بود که قرص می خورد. اما هر روز مشکل داشتیم. یا استفراغ می کرد یا خوردن قرص فراموشش می شد. از آی یو دی هم نمی توانست استفاده کند تا این که یکی از همسایه ها بخش وازکتومی این مرکز را به ما معرفی کرد.
مردان و زنان زیادی اینجا هستند، جوان و پیر. آنها آگاهانه تصمیم می گیرند روش مناسب تری را برای کنترل جمعیت خانواده خود انتخاب کنند. شاید خط سبز بهترین مسیر برای بسیاری از این زوج های آگاه باشد.
اهمیت تنظیم خانواده در ایران
جمعیت دنیا در سال ۱۹۸۷ به پنج میلیارد نفر رسید و تنها در طی ۱۵۷ سال، پنج برابر جمعیت سال ۱۸۳۰ شد. در مقابل، جمعیت ایران فقط در مدت ۵۰ سال (از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۷۰) از دوازده میلیون به شصت میلیون نفر رسیده است. این افزایش سریع جمعیت، مشکلات و کمبودهای روزافزونی را در ابعاد مختلف اقتصادی، فرهنگی و تربیتی به دنبال داشته و در آینده مواجهه با معضلات پیچیده تری پیش بینی می شود.
همچنین رشد سریع جمعیت باعث افزایش نابرابری میان درآمد کشورهای در حال توسعه و کشورهای پیشرفته می شود و پدیده مهاجرت را تشدید می کند. آثار منفی افزایش موالید و بعد خانوار، تنها محدود به خانواده نیست. افزایش بعد خانواده منجر به افزایش جمعیت جوانان، کاهش درآمد سرانه، تورم، بیکاری، نزول سطح آموزش و تخریب منابع محیط زیست خواهد شد.
مطالعات انجام شده در ایران در سال ۱۳۷۱ نشان می دهد که در حدود ۶/۱ درصد از حاملگی ها در جمعیت شهری و ۱/۳۹ درصد در جمعیت روستایی کشور ما ناخواسته هستند. بررسی دیگری در شهر قزوین بیانگر آن بود که از هر پنج نفر زن، یک نفر از هیچ وسیله پیشگیری استفاده نمی کند.
بر طبق آمار انجمن تنظیم خانواده جمهوری اسلامی ایران، حاملگی های بدون برنامه و ناخواسته، در ۱۶ درصد موارد، به سقط های عمدی منجر می شوند. همچنین روزانه دست کم ۸۰ زن به دلیل سقط غیرقانونی جان خود را از دست می دهند. به علاوه، نوزادان حاصل از حاملگی های ناخواسته غالباً نارس و کم وزن متولد می شوند و دچار اختلالات جسمی و روانی اند. از سوی دیگر، زایمان های مکرر موجب تحلیل قوای جسمی مادر می شود و فاصله زمانی کافی برای ترمیم ذخایر غذایی از دست رفته در بدن او فراهم نمی گردد. حاملگی های مکرر با فواصل کم، خطر مرگ و میر مادران را افزایش می دهد. این خطر، بخصوص پس از زایمان سوم، به شدت افزایش می یابد.
کدام روش بهترین است؟
دکتر مهدی صدق آذر، مربی ارشد کشوری وازکتومی بدون تیغ جراحی و سرپرست مرکز آموزشی، بهداشتی و تحقیقاتی شهید جعفری، می گوید: «برای انتخاب روش پیشگیری از بارداری، همیشه زوجین باید مشاوره خانوادگی بگیرند. زیرا روش مطلوب پیشگیری از بارداری برای زوج های مختلف، متفاوت است. هدف از مشاوره، انتخاب و استفاده صحیح از روش پیشگیری از بارداری در افراد مختلف متناسب با شرایط خاص آنان است. بدین منظور، قبل از پیشنهاد یک روش پیشگیری به هر فرد، باید شرایط خاص وی، نیاز او، وضعیت فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی اش در نظر گرفته شود. در مشاوره برای پیشنهاد یک یا چند روش پیشگیری از بارداری، بهتر است که با زوج صحبت شود یا اگر با یکی از آنان صحبت شد، به او فرصت داده شود تا با همسر خود مشورت کند. قبل از شروع مشاوره، باید نحوه عمل روش های جلوگیری، میزان اثربخشی آنها، موارد منع مصرف، عوارض جانبی و نحوه برخورد با آنها و علائم خطری که نیاز به پیگیری دارند به تفصیل بیان شود.»
ستاره مددی، کارشناس بهداشت و مسئول بخش تنظیم خانواده در یک پایگاه بهداشتی واقع در غرب تهران، نیز بر اهمیت مشاوره قبل از انتخاب تأکید می کند و می افزاید: «در مشاوره، به فرد آگاهی می دهیم تا خودش شیوه مناسب را انتخاب کند و به دنبال دو هدف عمده هستیم: یکی اصلاح باورهای غلط عامیانه و دیگری آشنا کردن مردم با عوارض و مشکلات وسایل پیشگیری. در پایگاه بهداشتی، با استفاده از پوسترهای آموزشی، مزایا و معایب هر روش را به طور مجزا بیان می کنیم. موفقیت زمانی به دست می آید که فرد بتواند به دلخواه شیوه مناسب برای خود را انتخاب کند. به داوطلبانی که روش مورد نظرشان به سلامت آنها لطمه می زند روش دیگری پیشنهاد می کنیم.»
علی نیک دل، معلم دبیرستان پسرانه ای در تهران، به همراه همسر خود به پایگاه بهداشتی مراجعه کرده است. وی در صف انتظار عمل وازکتومی می گوید: «ما دو بچه داریم و دیگر بچه نمی خواهیم. مشکل ما هزینه زندگی نیست، بلکه دیگر وقتی برای اختصاص دادن به بچه دیگری نداریم.»
کبری امامی، خانه دار و دیپلمه، مشکل اصلی را تمایل مردان به داشتن فرزند بیشتر می داند. وی در تأیید گفته خود شرح می دهد: «مردها، برای زیاد کردن نسل خود، تا جایی که مادر جان دارد بچه می خواهند. مادر تا وقتی که یائسه نشده، باید به فکر بچه باشد.»
مشارکت مردان در تنظیم خانواده
یکی از عوامل مؤثر در موفقیت برنامه های تنظیم خانواده جلب مشارکت مردان است. مشارکت مردان در برنامه های تنظیم خانواده به معنای استفاده آنها از روش های مخصوص مردان نیست. این مشارکت شامل درک درست مردان از محدودیت ها و نیازهایی است که با استفاده از روش های پیشگیری از بارداری برای همسرانشان پیش می آید.
دکتر صدق آذر زن و مرد را به یک میزان مسئول جلوگیری از بارداری می داند. وی معتقد است: «اگر عارضه ای در نتیجه استفاده از شیوه های جلوگیری از بارداری در یکی از زوجین مشاهده شود، همسر وی باید از او حمایت کند. در نظام های تأمین بهداشت تنظیم ، به جنبه حمایتی مردان توجه بیشتری می شود. در مجموع، مردان علاوه بر استفاده شخصی از روش پیشگیری، نقش های دیگری را نیز شامل مشورت با همسر در انتخاب و استفاده از یک روش، مشارکت در تعیین بعد خانوار و نیز حمایت از همسر در هنگام استفاده از وسایل پیشگیری برعهده دارند.»
تنوع وسایل پیشگیری از بارداری برای زنان، محدود بودن روش های مخصوص مردان و وجود برخی نگرش های نادرست، که تنظیم خانواده را تنها وظیفه زنان می دانند، سبب شده تا مردان مشارکت کمتری در برنامه های تنظیم خانواده داشته باشند. بر طبق آمار اعلام شده وزارت بهداشت در سال ۱۳۷۶، میزان مشارکت مردان در استفاده از روش های تنظیم خانواده مخصوص آنان ۳/۷ درصد از کل مردان واجد شرایط را شامل می شود.
دکتر صدق آذر مشارکت کم مردان را در برنامه های تنظیم خانواده ناشی از مسائل متعددی می داند. وی معتقد است: «تأثیر نگرش منفی افراد جامعه، تأثیر برخورد منفی اعضای خانواده ، ناآگاهی زنان از حقوقشان که باعث می شود تنها خود را مسئول پیشگیری از بارداری بدانند، کم رویی مردان برای مراجعه به مراکز بهداشتی و درمانی و درخواست خدمات تنظیم خانواده ، رواج فرهنگ شفاهی بین مردان، غرور مردانه و باورهای غلط فرهنگی و اعتقادی از جمله مشکلات مردان برای شرکت در برنامه های تنظیم خانواده است. از لحاظ شغلی، عواملی همچون تطبیق نداشتن ساعت کار مراکز بهداشتی تنظیم خانواده با وقت آزاد مردان، مشغله زیاد مردان، اتلاف وقت آنان هنگام مراجعه به مراکز دولتی و محدود بودن خدمات مشاوره ای غیرحضوری را باید در نظر گرفت.»
وازکتومی چیست؟
دکتر سیدحبیب الله جعفری، جراح و متخصص بیماری های کلیه و مجاری ادرار و عقیمی مردان، با ذکر این نکته که سابقه استفاده از روش وازکتومی به یک قرن پیش بازمی گردد، در معرفی این روش می گوید: «بیش از پنجاه سال تحقیقات گسترده ای درباره وازکتومی صورت گرفت. از ۱۹۷۴ تا ۱۹۸۵، یعنی به مدت یازده سال، عمل وازکتومی در ایالت سی چوان چین انجام شد و در سال ۱۹۸۵، انجمن جلوگیری داوطلبانه از بارداری از طریق جراحی، بی عارضه بودن این روش را اعلام کرد و در سال ۱۹۸۶، وازکتومی به تمام نقاط دنیا معرفی شد. در اوایل اردیبهشت ۱۳۷۲ نیز پروفسور لیسون چان به ایران آمد و این روش را به محافل علمی ما معرفی کرد.»
سازمان بهداشت جهانی وازکتومی را به عنوان بهترین، مطمئن ترین و راحت ترین روش جراحی برای جلوگیری دائمی از باروری تأیید کرده است. وازکتومی را نخستین بار در ایران دکتر فریدون فروهری، مدیر پلی کلینیک شهید جعفری مرکز بهداشت شرق تهران، انجام داد. وی که پدر وازکتومی ایران شناخته شده است، شاگردان متعددی تربیت کرد و برای ترویج این روش به تمام نقاط ایران فرستاد. به گفته دکتر صدق آذر، سرپرست کنونی این پلی کلینیک، از آن زمان تاکنون، ۷۷۵ پزشک دوره های آموزشی وازکتومی را طی کرده اند و در نقاط مختلف کشور در حال خدمت هستند. وی شمار موارد موفق وازکتومی انجام شده در مرکز مذکور را در حدود ۲۹ هزار مورد ذکر می کند.
وازکتومی به دو روش انجام می شود: روش قبلی یا کلاسیک که جراحی با تیغ بوده است و روش جراحی بدون تیغ. دکتر جعفری در توضیح وازکتومی می گوید: «وازکتومی عبارت است از قطع لوله منی بر در مرد که با عمل جراحی ساده و مطمئنی در مدتی کوتاه انجام می شود. این روش آسان ترین و مؤثرترین روش پیشگیری از بارداری است که به تازگی با عملی بسیار ساده و بدون استفاده از تیغ جراحی صورت می گیرد و نیازی به بخیه زدن ندارد.»
وازکتومی برای چه افرادی مناسب است؟
دکتر صدق آذر استفاده از این روش را توصیه می کند برای افرادی که:
1. مایلند روشی را انتخاب کنند که با فعالیت جنسی آنها تداخلی نداشته باشد؛
2. تصمیم به بچه دار شدن مجدد ندارند؛
3. به دلایل پزشکی نمی خواهند بچه دار شوند؛
4. احتمال بروز بیماری های ژنتیکی در فرزند آنها وجود دارد؛
5. وازکتومی را، به دلیل سهولت و نداشتن عوارض، بر لولـه بستن همسرشان ترجیح می دهند.
وازکتومی چگونه از حاملگی جلوگیری می کند؟
سلول های جنسی که در بیضه ساخته می شوند، از طریق لوله های منی بر راست و چپ، وارد مایع منی می شوند. در وازکتومی، این دو لولـه را مسدود می کنند و در نتیجه سلول های جنسی قادر به عبور نیستند. در وازکتومی بدون تیغ جراحی، که با بی حسی موضعی انجام می شود، شکاف کوچکی به طول ۲ تا ۳ میلی متر بر روی پوست ایجاد می کنند. سپس با وسایل مخصوصی لایه های سحطی را کنار می زنند و از همین فضای کوچک لولـه های منی بر را خارج می سازند. پس از انجام عمل، که بی نیاز از بخیه است، محل را پانسمان می کنند. سوراخ باقی مانده حداکثر ظرف ۴۸ ساعت ترمیم و محو می شود.
دکتر صدق آذر تأکید می کند: «داوطلب تنها زمانی درد مختصری احساس می کند که ماده بی حس کننده به او تزریق می شود و پس از تزریق، هیچ دردی احساس نخواهد کرد.» این عمل، به طور متوسط، در مدت ۱۰ الی ۱۲ دقیقه خاتمه می یابد. داوطلب باید تا مدت ۲۴ ساعت پس از عمل استراحت کند و از انجام دادن کارهای سنگین تا یک هفته بپرهیزد. اما اگر کار روزمره او سنگین نباشد، زودتر از این مدت می تواند به سر کار خود بازگردد.
دکتر جعفری در مورد احتمال وقوع بارداری بلافاصله پس از انجام عمل وازکتومی هشدار می دهد و می گوید: «به علت باقی ماندن تعدادی از سلول های جنسی یا اسپرم در لولـه های تناسلی، خطر حاملگی بلافاصله پس از وازکتومی از میان نمی رود. زوج ها باید به مدت سه تا شش ماه از یک روش مطمئن دیگر پیشگیری از بارداری استفاده کنند. برای حصول اطمینان از حذف سلول های جنسی از ترشحات دستگاه تناسلی مرد، متقاضی باید آزمایش شمارش اسپرم انجام دهد. اولین آزمایش دو ماه پس از عمل درخواست می شود. البته برای حصول اطمینان کامل، تکرار آزمایش در چهار و شش ماه پس از عمل نیز ضروری است.»
مزایا و معایب وازکتومی
وازکتومی یک عمل جراحی ساده است، در حالی که بستن لوله های زنان نیاز به بیهوشی عمومی و دسترسی به حفره شکم دارد. بنابراین، بستن لولـه های زنان یک عمل جراحی وسیع محسوب می شود با کلیه عوارض بیهوشی عمومی. به علاوه، حاملگی خارج رحمی مرگ آورترین عارضه بستن لوله ها در زنان محسوب می شود. اما وازکتومی هیچ عارضه ناخواسته ای به همراه ندارد. برخلاف باور بسیاری از افراد ناآگاه، این روش نه تنها فعالیت جنسی را محدود نمی کند بلکه، با حفظ تمام مراحل طبیعی رابطه جنسی، قوای زوجین را افزایش نیز می دهد.
دکتر صدق آذر می گوید: «افرادی هستند که چند ماه پس از وازکتومی به مرکز مراجعه و از افزایش قوای جنسی خود شکایت می کنند. رفتارهای جنسی از افکار و عواطف انسان ها تأثیر می پذیرند. ترس از حاملگی ناخواسته عامل سردمزاجی و بی میلی در روابط زناشویی بسیاری از زوج هاست. آنچه اهمیت دارد این است که باید برای عموم مرز میان وازکتومی و اخته کردن مردان را روشن کرد. در اخته کردن، بیضه ها به طور کامل از بین می روند و دو وظیفه طبیعی آنها، یعنی تولید هورمون های جنسی مردانه و ساخت اسپرم، دیگر به انجام نمی رسد. با تخریب بیضه ها، خصوصیات ظاهری مردانه نیز همزمان با توقف تولید اسپرم از بین می روند. اما در فرد وازکتومی شده، هورمون های مردانه از راه عروق به بدن می رسد و بیضه سالم است. زوج های متقاضی وازکتومی باید بدانند که پس از این عمل، مقدار مایع منی مرد همانند پیش از انجام وازکتومی است و از لحاظ خصوصیات ظاهری، یعنی رنگ، بو و حجم آب نیز تغییری نخواهد کرد. در طی عمل وازکتومی، دستگاه ادراری آسیبی نخواهد دید و احتمال ابتلا به سرطان پروستات در داوطلبان افزایش نخواهد یافت.»
برخی از مردان پس از وازکتومی دچار ناراحتی و تورم محل عمل می شوند. عده ای نیز ممکن است دچار خونریزی، کبودشدگی یا عفونت بشوند. اما به ندرت مسئله جدی و مشکل سازی به وجود می آید. توصیه می شود که داوطلبان در صورت تب در چهار هفته اول پس از عمل، بخصوص یک هفته اول، خونریزی یا خروج چرک از محل زخم، درد و تورمی که قطع نشود یا تصور باردار شدن همسر به پزشک مراجعه کنند. دکتر جعفری رعایت نکاتی را در بهبود سریع تر محل جراحی مفید می داند: «حداقل تا دو روز از بیضه بند استفاده شود. محل جراحی در حین جوش خوردن زخم به هیچ وجه دست کاری نشود. در صورتی که وازکتومی به روش کلاسیک یا قدیمی انجام شده است، باید یک هفته پس از عمل برای کشیدن بخیه ها به مرکز انجام وازکتومی مراجعه کرد. در روش وازکتومی بدون تیغ جراحی، نیازی به کشیدن بخیه نیست و متقاضی می تواند سه روز بعد از عمل، پانسمان روی زخم را بردارد و پانسمان مجدد هم ضرورتی ندارد.»
وازکتومی برگشت پذیر است
مصطفی کاشانی ۳۷ ساله است و همسر و پسر بزرگش را در سانحه رانندگی از دست داده است. او که به علت اشتغال در کارخانه نساجی قادر به نگهداری دختر کوچکش نیست قصد ازدواج دارد. وی متقاضی عمل بازگشت وازکتومی است. کاشانی در مورد علت درخواست خود چنین توضیح می دهد: «اولین آرزوی هر زن جوان در آغوش گرفتن فرزندش است. اگر این زن حس مادری را تجربه نکند، هرگز دختر مرا متعلق به خود نخواهد دانست.»
دکتر جعفری احتمال باروری دوباره را در چنین مواردی زیاد می داند. وی می گوید: «دلایل مختلفی برای تقاضای برگشت وازکتومی وجود دارد. میزان بالای طلاق، ازدواج های مکرر و مرگ همسر یا فرزند از شایع ترین این علت ها هستند. بر طبق مطالعات انجام شده، در نهایت، ۲ تا ۶ درصد از مردان وازکتومی شده تقاضای عمل برگشت را خواهند داشت. هشت سال پس از انجام عمل وازکتومی، احتمال موفقیت در عمل برگشت، یعنی وجود مجدد اسپرم در مایع منی، ۸۰ تا ۹۰ درصد و میزان وقوع بارداری ۵۰ تا ۶۰ درصد است. پیش از پیشرفت تکنیک های جراحی میکروسکوپی، احتمال بارداری مجدد بین ۱۵ تا ۵۰ درصد بود. اما امروزه، با استفاده از جراحی میکروسکوپی، این احتمال افزایش قابل توجهی یافته است. شکست عمل برگشت به متغیرهای مختلفی بستگی دارد، مانند وجود آنتی بادی ضد اسپرم و تنگی محل عبور. تجربه جراح نیز عامل بسیار مهمی در تعیین نتیجه عمل برگشت است.»
در مراکز مشاوره، هرگاه زن یا شوهر تمایل خود را به بچه دار شدن در آینده ابراز کند یا ازدواج در شرایط مساعد و ثابتی صورت نگرفته و متزلزل باشد، استفاده از این روش جلوگیری از بارداری پیشنهاد نمی شود. به طور کلی، انتخاب وازکتومی از جانب مراجعان به شرایط هر یک از آنها بستگی دارد. به همین دلیل استانداردی برای سن و تعداد فرزند متقاضیان تعیین نمی شود. اما به شرایطی مانند داشتن حداقل دو فرزند و سن بالاتر از دو سال برای فرزند دوم در مراکز بهداشتی توجه می شود.
ممنوعیت انجام وازکتومی
به اعتقاد دکتر صدق آذر، برای روش وازکتومی بدون تیغ جراحی، هیچ ممنوعیتی وجود ندارد. وی مراجعه کنندگان را به چهار گروه تقسیم می کند: «گروه اول مشکلی را ذکر نمی کنند و به راحتی عمل وازکتومی می شوند. گروه دوم در پرونده پزشکی خود سابقه جراحی دارند، مثلاً برای رفع یک نقص آناتومیکی کوچک. این افراد را با احتیاط وازکتومی می کنیم. گروه سوم دچار عفونت یا یک بیماری مردانه هستند. در مورد این گروه نیز، پس از درمان کامل، عمل وازکتومی با فاصله زمانی مناسب انجام می شود. گروه چهارم به دلیل ابتلا به یک بیماری زمینه ای باید در بیمارستان مجهز و در اتاق عمل وازکتومی شوند. مبتلایان به بیماری هموفیلی در این گروه طبقه بندی می شوند.»
جراحی ساده و بی خطر وازکتومی، در بسیاری از کشورها، شیوه ای رایگان و مناسب برای تعداد زیادی از زوج های میانسال است. تشخیص شرایط مناسب اقتصادی و خانوادگی برای بچه دار شدن و کسب آمادگی روانی ـ عاطفی لازم، تنها از عهده دو شریک زندگی ساخته است. تردیدی نیست که کودکانِ ناخواسته امروز مطرودان فردای جامعه ما هستند
حاشیه نشینی و تنظیم خانواده
دکتر رضا رسولی[۱]
چکیده
جمعیت ایران طی چند دهه گذشته، رشد شتابانی داشته است، به طوری که در طول کمتر از دو دهه به طور باور نکردنی جمعیت ایران بیش از دو برابر شد. انفجار جمعیت در ایران همراه با مسائلی همچون افزایش سریع شهرها، افزایش فقر، مشکل مسکن و مهاجرت بی رویه روستاییان به شهرها بوده است.
یکی از پیامدهای اصلی رشد جمعیت، مهاجرت روستاییان به شهرها و سکونت در حاشیه شهرها در نهایت حاشیه نشینی و زاغه نشینی است و راه اصلی مقابله با رشد بی رویه جمعیت اجرای برنامه های تنظیم خانواده می باشد.
هدف اصلی این مقاله بررسی رابطه بین حاشیه نشین و تنظیم خانواده است و از آنجا که بعد از سرشماری سال ۱۳۶۵ و مشاهده رشد ۹/۳ درصد جمعیت توسط مسئولین، برنامه های تنظیم خانواده به اجرا درآمد ولی این مساله در روستاها و مناطق حاشیه نشین کــه تفکر سنتی در مورد باروری داشتند (هنوز هــم در بعضــی مـناطق مشاهده می شود) به سختی قابل پذیرش بود. بنابراین هنوز شاهد باروری بالا در میان حاشیه نشینان هستیم که دلایل اصلی این پدیده را می توان در موارد زیر حستجو کرد:
ترجیح جنسی: معمولاً فرزند پسر برای خانواده بیشتر قابل قبول است که این مساله می تواند بر تعداد فرزندان خانواده ها بیفزاید.
احترام اجتماعی: معمولاً در مناطق حاشیه نشین مردان از احترام بیشتری برخوردارند ولی زمانی که زنی حامله باشد به خاطر فرزندی که می خواهد به دنیا بیاورد به او احترام می گذارند، بنابراین زنان از این مساله به خاطر احترامی که برایشان در پی دارد استقبالمی کنند.
تأمین اجتماعی در دوران سالخوردگی نیز یکی دیگر از عوامل اصلی افزایش رشد جمعیت و عدم اجرای برنامه های تنظیم خانواده در بین خانواده های حاشیه نشین به خاطر مسائل اقتصادی می باشد.
مرگ و میر فرزندان و پایین بودن سطح بهداشت باروری نیز از دیگر دلایل عدم استفاده از روش های تنظیم خانواده در بین حاشیه نشینان می باشد.
از دیگر دلایل می توان به رابطه بین تحصیلات و باروری اشاره کرد که معمولاً با بالا رفتن تحصیلات، تعداد فرزندان کاهش می یابد، میزان تحصیلات زنان حاشیه نشین معمولاً در سطح پایین می باشد، همچنین عدم دسترسی به مراکز بهداشتی نیز می تواند از دیگر دلایل استفاده اندک از روش های جلوگیری از بارداری در میان حاشیه نشینان باشد.
در مجموع، عوامل فوق الذکر باعث می شود اجرای برنامه های تنظیم خانواده در حاشیه نشینان با استقبال کمی روبرو شود و در نتیجه باروری در سطح بالا قرار گیرد.

واژگان کلیدی
انفجار جمعیت، افزایش شهرها، مشکل مسکن، مهاجرت روستائیان، مرگ و میر فرزندان

مقدمه
جمعیت ایران در طی هشت دهه اخیر افزایش یافته، که در نتیجه آن مسائل و مشکلاتی از قبیل رشد سریع جمعیت شهری، افزایش فقر در شهرها، دسترسی ناکافی به مسکن و خدمات اصلی شهری، شکاف عظیم میان طبقات اجتماعی، بیگانگی شهروندان از هم توأم با انبوه مهاجرت از مناطق روستایی به مناطق شهری و سکونت در حاشیه شهرها باعث گسترش و تشدید بی رویه شهرنشینی و نهایتا ایجاد زاغه و مسکن غیرقانونی و نارسایی امکانات اصلی شهری در شهرها شده است.
طبق مندرجات نشریه جنبه های جمعیتی توسعه اجتماعی سازمان ملل متحد » Population aspects of social development«ایران طی سه دهه ۶۰، ۵۰، ۴۰ میلادی بدلیل نرخ رشد ۳ درصدی سالانه نیازمند حدود ۶ در هزار جمعیت، ساخت و ساز مسکن بوده است در حالیکه طی مدت مذکور در حدود نصف این تعداد (۳/۳ در هزار تا ۶/۳ در هزار) ساخته شده است بدین ترتیب تفاوت بارز بین عرضه و تقاضای واحدهای مسکونی موجب بروز مجموعه های نامتناسب در حاشیه شهرها گردید که حلبی آبادهاو حصیرآبادها نتیجه این عدم توازن در تولید واحدهای مسکونی بوده است.
مهاجرت از مناطق روستایی به مناطق شهری در ایران تقریبا به صورت مهاجرت درجه ای (مهاجرت از روستا به شهرهای کوچک یا متوسط و حومه شهرهای بزرگ و سپس به مراکز شهری بزرگتر) بوده است.
بدین طریق که مهاجرین روستایی در اثر عوامل دافعه مناطق روستائی و جاذبه مناطق شهری به شهرها و سپس شهرهای بزرگتر و قطب های صنعتی و اقتصادی مهاجرت می نمایند. در نتیجه شهرنشینی به سرعت گسترش می یابد.
نتایج سرشماری های انجام یافته در ایران نشان می دهد که در سال ۱۳۳۵ جمعیت شهری ۴/۳۱ درصد، در سال ۱۳۴۵ به میزان ۷/۳۸ درصد، در سال ۱۳۵۵ به میزان ۴۷ درصد، در سال ۱۳۶۵ به میزان ۳/۵۴ درصد و در سال ۱۳۷۵ به میزان ۶۵/۶۱ درصد بوده است. نتایج سرشماری های فوق نشانگر آن است که در طی ۴۰ سال اخیر نسبت جمعیت شهری ایران در مقایسه با سال ۱۳۳۵ به طور کلی وارونه شده است.
با توجه به هم ارز نبودن حدود تاثیر عوامل گوناگون در افزایش جمعیت و گسترش شهرنشینی مشاهدات علمی حاکی است که در مناطق شهری به ویژه در شهرهای بزرگ حاشیه نشینان نقش بسزایی در افزایش جمعیت و مسائل و مشکلات شهری دارند. به عنوان مثال خانم هما آقا در تحقیقی تحت عنوان بررسی باروری در ایران،[۲] و رابطه آن با شاخص های جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی نتیجه گرفت که مهاجرت روستاییان به شهرها باعث شده که مناطق شهری ایران نیز از میزان نسبتاً بالای باروری برخوردار باشد. به عبارتی دیگر بالا بودن باروری در شهرها پیش از آنکه به خانواده های شهری مربوط شود در ارتباط با مهاجرین روستایی است. از طرفی دیگر مهاجرین روستایی به دلیل پایین بودن درآمد در شهرها و گرانی قیمت زمین حاشیه نشینی را در شهرها گسترش می دهند. لذا در مقاله سعی شده که به برخی مسائل و مشکلات تنظیم خانواده در مناطق حاشیه نشین با تاکید بر برخی متغیرهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی پرداخته شود.

تعریف مفاهیم
حاشیه نشین: شامل تمام کسانی است که در محدوده فضایی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهر حضور و سکونت دارند ولی نحوه اسکان ومعیشت آنها از جامعه شهری کاملاً متمایز است و در نتیجه با جامعه شهری هماهنگ نشده اند.
تنظیم خانواده: عبارت از روشهایی است که به افراد یا زوجها کمک می کند تا از طریق بکارگیری آنها از حاملگی های ناخواسته جلوگیری کنند و فرزندان را در زمان دلخواه بدنیا آورند و فاصله بین حاملگی را تنظیم کنند و تعداد فرزندان خود را به دلخواه تعیین نمایند.
باروری طبیعی: عبارت از تعداد فرزندانی است که زنان در طول دوران بارداریشان به طور بالقوه بتوانند بدنیا بیاورند.

ترجیح جنسی
تولد پسر در ایران، بویژه در مناطق روستایی، به دلیل تأثیر و تأثر خانواده از فرهنگ سنتی، نسبــــت به فرزند دختر مرجح است. نتایج طرح زاد و ولد اجرا شد ه توسط سازمان ثبت احوال کشور نشان داد که تمایل به داشتن فرزند بیشتر در بین مادرانی که تمام فرزندانشان دختر بوده ۹۲ درصد بوده است در حالیکه این نسبت در بین مادران دارای فرزند پسر به هفتاد درصد پاسخگویان ذیربط تقلیل یافته است. جالب توجه است اگر اضافه کنیم که طبق نتایج همین بررسی تمایل به داشتن فرزند بیشتر در بین مادرانی که دارای ۴ فرزند پسر بوده اند به ۹/۲۲ درصد آنها بالغ شده است در حالیکه در بین مادران دارای ۴ فرزند دختر این رقم ۳/۴۹ درصد بالغ شده است و نشان میدهد که حدود نصف این گروه از زنان به امید داشتن فرزند پسر علیرغم داشتن ۴ فرزند باز هم مایل به بچه دار شدن و حاملگی بوده اند. این بررسی نشان داد که در عمق گرایش خانواده ها تحسین و رضایت از تولد فرزند پسر وجود دارد.
با افزایش شهرنشینی شدت این امر هر چند کاهش یافته ولی هنوز هم تفاوت هایی قانونی، عملی و نظائر این ها چون ارث، دیه، گواهی، شهادت و هویت فرزند پسر از مزایای بیشتری برخوردار است.
این تفاوت های اجتماعی به تقویت مبانی ترجیح جنسیت در انتخاب فرزند کمک می کند. بدیهی است درمواردی که والدین دارای فرزند دختر باشند تمایل به افزایش حاملگی وجود خواهد داشت همچنین هنگامیکه افزایش تعداد فرزندان پسر موجب مباهات است این پدیده تقویت می شود.

احترام اجتماعی
همچنانکه گفته شد علیرغم تلاش ها و مساعی قابل توجهی که برای حقوق زن و ارتقاء آن به سطح مرد در کشور صورت گرفته است، هنوز هم عدم تعادل بین زن و مرد وجود دارد. اما در مناطق حاشیه نشین به دلیل تاثیرپذیری اکثر خانواده ها از مرد سالاری، زنان در هنگام بارداری بطور سنتی از نوعی احترام اجتماعی اطرافیان برخوردار می باشند آیا این وضعیت خود مشوق افزایش حاملگی است؟

تامین اجتماعی در دوران سالخوردگی
در مناطق حاشیه نشین به دلیل فقر اقتصادی و پایین بودن آگاهی خانواده ها از مشکلات افزایش جمعیت، خانواده ها گرایش و تمایل زیادی به کثرت اولاد به عنوان پشتوانه مالــــی در هنگام پیری والدین و به اصطلاح عصای دست دوران پیری دارند تا بدینوسیله زمینه تامین اجتماعی دوران سالخوردگی را بزعم خود فراهم آورده باشند. بر اساس نتایج آمار سالمندان[۳] هنوز هم بخش قابل ملاحظه ای از مردم کشور فاقد پوشش تامین ایام سالخوردگی هستند (بیش از ۴۷ درصد). این در حالیست که برخورداری از مزایای فعلی تامین ایام سالخوردگی هم در سطحی نیست که موجب بی نیازی سالمند از تکیه بر اعضاء جوانتر خانواده باشد. نسبت مذکور قطعاً تغییر کرده است ولی بطور حتم باز هم تعداد افراد محروم از حمایت های اجتماعی قابل توجه است.

مرگ و میر و حاشیه نشینی
در مناطق حاشیه نشین عوامل گوناگونی از قبیل جاری بودن فاضلاب در سطح زمین، بهداشتی نبودن توالت و عدم استفاده از صابون، رطوبت شدید خانه ها، پایین بودن سطح بهداشت، تغذیه نامناسب مادران و کودکان، ازدواج های فامیلی، عدم رعایت نکات بهداشتی در دوران بارداری باعث می گردد که نسبت مرگ و میر کودکان در قیاس با مناطق دیگر بیشتر باشد و مادران برای خنثی کردن اثر عوامل فوق اسلحه بارداری را برگزیده اند تا جای مرگ و میر کودکان را با زاد و ولد بیشتر پر نمایند. تحقیقات انجام شده به نوعی موارد فوق را تایید می نماید. به عنوان مثال خانم هما آقا در تحقیق خود به این نتیجه دست یافت که بالا بودن مرگ و میر در مناطق شهری که دارای خصوصیات و ساختار روستایی هستند خود عامل موثری برای افزایش بارداری می باشد چه عدم اطمینان به زنده ماندن بچه ها سبب میشود که خانواده ها طالب فرزندان بیشتر به علت مرگ و میر کودکان باشند.

تحصیلات و باروری
در مناطق حاشیه نشین به دلیل اینکه اکثر زنان از سطح سواد پایین تری نسبت به زنان سایر مناطق شهری برخوردار هستند، لذا پایین بودن آگاهی و دانش نقش مؤثری در افزایش بارداری و مرگ و میر کودکان دارد. از طرفی دیگر در این مناطق بدلیل پایین بودن سطح آگاهی، تنظیم خانواده از شیوع و تداوم برنامه ریزی شده برخوردار نیست، در مقابل زنان تحصیل کرده به صورت اندیشیده شده و عقلانی به امر تنظیم خانواده توجه می کنند. و همین وضعیت موجب بروز تفاوت در سطح باروری آنها می گردد.
جهت بررسی وجود همبستگی بین افزایش سطح تحصیلات مادران و کاهش تعداد فرزندان او ضریب همبستگی بین این دو متغیر در سه مقطع بین سالهای ۱۳۷۰ و ۱۳۷۳ و ۱۳۸۰ محاسبه گردید آمار سالهای ۱۳۷۰ و ۱۳۷۳ به ترتیب از نتایج طرح زاد و ولد و طرح باروری سازمان ثبت احوال کشور و آمار سال ۱۳۸۰ از نتایج طرح اندازه گیری رشد جمعیت مرکز آمار ایران اخذ گردید.
جدول شماره ۱: میانگین تعداد فرزند برحسب سطح سواد مادر در آمارگیری مختلف
تحصیلات مادر میانگین تعداد فرزندان زنده
کل کشور ـ ۱۳۷۰ کل کشور ـ ۱۳۷۳ کل کشور ـ ۱۳۸۰ استان تهران ـ ۱۳۷۰
بی سواد (۰) ۲/۵ ۷/۴ ۴/۵ ۴/۴
چهارم ابتدایی (۴) ۸/۳ ۴/۳ ـ ۴/۳
پنجم ابتدایی (۵) ۸/۲ ۵/۲ ۸/۲ ۳/۲
سیکل (۸) ۳/۲ ۲/۲ ۰/۲ ½
دیپلم (۱۲) ۲/۱ ۹/۱ ۶/۱ ۷/۱
بالاتر از دیپلم (۱۴) ۸/۱ ۷/۱ ۵/۱ ۶/۱
ضریب همبستگی ۹۲۲/۰- ۹۱۹/۰- ۹۳۲/۰- ۹۱۸/۰-

در جدول شماره ۱ تفاوت میانگین تعداد فرزندان بر حسب رده تحصیلی مادر در سال ۱۳۷۰ تهران برآورد شده است.
مرور این جدول و نمودارهای مربوطه (نمودارهای شماره ۱ تا ۴) به وضوح وجود ارتباط بین تحصیلات و کاهش تعداد فرزند را نشان می دهد.

(نمودار شماره ۱ تا ۴) آزمون وجود همبستگی بین این دو متغیر در مقاطع یاد شده همبستگی منفی بین تحصیلات و تعداد فرزندان را نشان داد که به ترتیب زیر بوده است.

نام طرح آماری
دستگاه مجری
سال اجرا ضریب همبستگی
طرح زاد و ولد کل کشور سازمان ثبت احوال کشور ۱۳۷۰ ۷/۹۱
طرح آمارگیری از خصوصیات اجتماعی خانوارها
سازمان ثبت احوال کشور
1373
0/۹۲
طرح زاد و ولد کل کشور مرکز آمار ایران ۱۳۸۰ ۲/۹۳
طرح زاد وولد کل کشور تهران سازمان ثبت احوال کشور ۱۳۷۰ ۹/۹۱

همچنین آزمون T انجام شده در هر مورد معنی دار بودن همبستگی را تائید نمود.
اگر مناطقی چون، شهریار، دماوند، ساوجبلاغ و ورامین و نظائر این ها را در رده مناطق حاشیه ای تهران بزرگ و محل رسوب اصلی حاشیه نشینان در نظر گیریم بر اساس نتایج طرح زاد و ولد سال ۱۳۷۰ سازمان ثبت احوال میانگین تعداد فرزندان در شهرستان شهریار فعلی یا همان علیشاه و عوض (ال شهباز) قبلی به حدود ۴۳ درصد بالغ می گردد. به عبارت دیگر زنان شهریاری در مقایسه با زنان تهرانی ۴۳ درصد زاد و ولد بیشتر دارند این در حالیست که خود تهران نیز یک جامعه همگن محسوب نمیشود و سطح باروری در مناطق حاشیه ای آن مانند مناطق ۱۸ و ۲۰ بالاتر از مناطق ۱ و ۲ است.

عدم دسترسی به مراکز بهداشتی و تنظیم خانواده در مناطق حاشیه نشین
به دلیل اینکه مناطق حاشیه نشین در شهرهای بزرگ معمولاً بر روی تپه ها، زمین های باتلاقی و نامناسب، ارزان قیمت، که از لحاظ سکونت انسانی مناسب نیستند گسترش یافته اند و همچنین به دلیل محقر بودن منازل حاشیه نشینان و قرار گرفتن بر روی تپه، امکان ارائه خدمات آموزشی و بهداشتی بطور عام و تنظیم خانواده را بطور اخص با مشکلاتی مواجه نموده است. از طرفی دیگر در پاره ای موارد زنان حاشیه نشین به دلیل محدودیت های خانوادگی و حاکمیت مردان در خانواده ها، دسترسی زنان را به این مراکز، تا حدودی با مشکل مواجه نموده است.
همچنین به دلیل تفاوت فرهنگی که بین زنان حاشیه نشین و کارکنان و بهورزان بهداشتی وجود دارد در پاره ای موارد پذیرش وسایل و روشهای جلوگیری از بارداری در این مناطق به کندی صورت می گیرد. در این مناطق اکثر زنان از قرص استفاده می نمایند و استفاده از وسایلی مانند بستن لوله زن (توبکتومی) در حد پایین می باشد.

فاصله گذاری بین موالید
در جمعیت شناسی و مبحث مربوط به جمعیت هر چقدر فاصله بین موالید طولانی تر باشد تعداد اولاد در خانواده کمتر خواهد بود، در نهایت جامعه با افزایش جمعیت و مشکلات ناشی از آن روبرو نخواهد شد. در مناطق حاشیه ای شهرها بدلیل تبعیت از زاد و ولد سنتی فاصله حاملگی ها کوتاه می باشد. این وضعیت در مواردی حتی به فواصل شش ماهه تقلیل می یابد که در اصطلاح عوام به آن حاملگی شیر به شیر گفته می شود بدین معنی که مادر قبل از اینکه فرصت اتمام دوره شیردهی به یک فرزند را پیدا کند حامله میشود در این قبیل حاملگی ها بحث تنظیم خانواده بهیچ وجه مطرح نمی شود و زنان از تمام پتانسیل طبیعی باروری خود استفاده می کنند. پیامدهای منفی این رویه برای مادر و فرزند واضح است و در مواردی تا حد بروز خطر مرگ برای یکی یا هر دو آنها تشدید میشود، اغلب این قبیل مادران دچار کم خونی مزمن هستند و خانواده کلاً منکر دخالت و برنامه ریزی خود در تنظیم تعداد عائله است.

آشنایی با وسایل و روشهای جلوگیری از بارداری
در مناطق حاشیه نشین که غالباً از مهاجرین روستایی تشکیل میشود، زنان شناخت و آگاهی خود را نسبت به وسایل و روشهای جلوگیری از بارداری را در وهله اول از طریق همسایگان و خویشاوندان نزدیک کسب می کنند. بر اساس نتایج طرح زاد و ولد از مجموع ۱۹۹۶۹ فقره زن مشمول نمونه گیری در جامعه روستائی حدود ۷۷۱۴ نفر که به ۶/۳۸ درصد آنها بالغ می گردد، که با هیچ یک از روش های پیش گیری آشنائی نداشته اند. در سایر موارد نیز این امر باعث می شود که در پاره ای موارد زنان نسبت به وسایل و روشهای جلوگیری از بارداری شناخت ناقص داشته باشند و شناخت ناقص باعث می شود که زنان این مناطق در صورت بروز یک عارضه خاص ناشی از استفاده از یک وسیله معین پیش گیری از باروری، از وسایل دیگر استفاده نکند و در نتیجه بارداری زنان در این مناطق بیشتر می باشد.

نتیجه گیری
مناطق حاشیه نشین در شهرها هر چند که به صورت بی رویه، کنترل و سازماندهی نشده بوجود آمده است ولی از دید اجتماعی ضروری است که با شناخت مسایل و مشکلات حاشیه نشینان به طور عام و کنترل و تنظیم خانواده به طور خاص راه حل اساسی در ارتباط با رفع نیازهای بهداشتی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این قشر عظیم که بصورت بیمارگونه در شهرها بوجود آمده است جستجو و اعمال گردد. تا ضمن رفع مسایل و مشکلات فردی و خانوادگی به حل مسایل و مشکلات شهری هم تا حدودی مساعدت شود. از طرفی دیگر امروزه هر چند مسئولین به امر تنظیم خانواده دقت و توجه خاصی دارند، اما درمناطق حاشیه نشین به دلایل ساختار فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی هنوز سطح باروری زنان در مقایسه با سایر زنان شهری از میزان بالاتری برخوردار می باشد که این امر در بلند مدت در گسترش حاشیه نشینی و افزایش مشکلات شهری نقش موثری خواهد داشت.
با توجه به موارد فوق ضروری است که در صورت لزوم جهت حل مشکلات اجرایی تنظیم خانواده در این مناطق از زنان با تجربه در وهله اول استفاده نمود و دیگر اینکه با کاهش دادن فاصله طبقاتی بین حاشیه نشینان و سایر طبقات شهری از لحاظ اقتصادی، و فرهنگی، اجتماعی بتوان گام موثری در زمینه جذب حاشیه نشینان در جامعه شهری برداشته شود.

پیشنهادات
1ـ تلاش مستمر برای تغییر نگرش والدین نسبت به فرزند دختر از طریق بالا بردن آگاهی و شناخت والدین و کاهش اهمیت فرزند پسر در محیط های اجتماعی و خانوادگی
2ـ برقراری تساوی و برابری حقوق زن و مرد و حمایت اساسی و منطقی، قانونی از حقوق زنان
3ـ فعال نمودن خدمات سازمان های رفاهی چون سازمان تامین اجتماعی، بهزیستی و کمیته امداد امام خمینی (ره) برای حمایت از سالمندان و کاهش نقش احتمالی فرزند در برقراری تامین واقعی
4ـ ارائه جدی خدمات شهری و فعال نمودن نقش شهرداری ها در ساماندهی مناطق حاشیه نشین
5ـ فعال نمودن مراکز بهداشتی نسبت به بالا بردن آگاهی حاشیه نشینان به مضرات جاری بودن آب فاضلاب در سطح زمین و انجام اقدامات اساسی برای فاضلاب کشی در مناطق حاشیه نشین. و افزایش تلاش شهرداری ها و سازمان های آب وفاضلاب جهت گردآوری و تصفیه فاضلاب.
6ـ آگاه نمودن زنان از طریق رسانه های جمعی و بهورزان و کارکنان بهداشت و تنظیم خانواده به اینکه فاصله کوتاه بین حاملگی و بارداری، سلامت کودکان و مادران را به خطر می اندازد.
7ـ بالا بردن آگاهی خانواده ها در مورد خطرات ازدواج و بارداری در سنین زیر ۱۸ سال
8ـ شناخت بیشتر عوامل موثر بر باروری (نظیر تحصیلات) و استفاده از آن ها در تنظیم خانواده